МАЛІТВА ЛЕСI БЕЛАРУСКI

Источник материала:

— Пра Беларуску ўпершыню пачула я ў дзевяностыя, падчас актыўнага росту ў рэспублiцы жаночага руху, да якога далучылася са сваiмi каляжанкамi i я, заснаваўшы Усебеларускi (пазней Мiжнародны) жаночы фонд Святой Ефрасiннi Полацкай. Якраз на адзiн з форумаў фонду Мая Тодараўна Кляшторная i прывяла былога вязня лагера "Эльген" Васiля Малагушу, якi расказаў пра свае сустрэчы на Калыме з прыгажуняй-беларускай, якая добра складала i спявала вершы. Суровыя лагерныя ўмовы не спрыялi захаванню рукапiсаў, а без паэтычнай спадчыны, нават пры наяўнасцi выключнай бiяграфii, як вядома, паэта не бывае. Праўда, некалькi рускамоўных невыразных радкоў Лесi былi прачытаны мной у адным з выданняў грамадскага аб’яднання ахвяраў рэпрэсiй, прынесеным той жа Маяй Тодараўнай. Але прачытанае не зрабiла на мяне станоўчага ўражання. Аднак прайшло колькi часу, i запiсаныя па маёй просьбе ад Малагушы Алай Канапелькаю адметная бiяграфiя беларускай "калымчанкi", спецыфiчная лексiка, каларытныя дэталi лагернага побыту, геаграфiчныя назвы ўсё ж распачалi ў маёй душы сваю "ядзерную" рэакцыю i настолькi моцна паўплывалi на творчае ўяўленне, што амаль выбухова, цi не на працягу двух-трох тыдняў, "Малiтва да Калымы" была завершана i прапанавана для публiкацыi ў "Полымi".

Толькi цяпер, пачытаўшы "Круты маршрут" Яўгенii Гiнзбург, разумею, што кнiга гэтая пэўным чынам паўплывала на створаную Васiлём Малагушам бiяграфiю Лесi Беларускi. Аднак сёння я глыбока ўдзячная Васiлю Андрэевiчу за тэму, за нараджэнне ў нашай лiтаратуры незвычайнай постацi. I хоць вершы пад iменем Лесi Беларускi створаны маiмi творчымi пакутамi, але сааўтарам тут выступае сам час, тыя бурныя дзевяностыя, якiя запатрабавалi "Малiтвы да Калымы".

Зрэшты, кожны паэт, кожны творца — толькi праваднiк iдэй сваёй эпохi, той, па словах Лiны Кастэнкi, "iнструмент, у якiм жыве душа народа". I гэта асаблiва паказальна ў гiсторыi ўзнiкнення "Малiтвы да Калымы", першыя вершы якой былi напiсаны ў дзевяностыя, а апошнiя — ужо ў нашы днi. Таму кожны з чытачоў павiнен сам для сябе вырашыць, цi з’яўляецца Леся Беларуска адным з маiх псеўданiмаў, цi гэта — самастойная лiтаратурная з’ява...

— Яўгенiя Гiнзбург пра Лесю Беларуску не згадвае. Бяганская таксама. Апошняе нядаўна мне пацвердзiла пiсьменнiца Алена Васiлевiч, якая сябравала з Бяганскай. Яны i не могуць згадваць. Я яшчэ тады, калi ўпершыню ўбачыла бiяграфiю Беларускi, зразумела, што яна ўтрымлiвае немалую долю вымыслу. Я ўпэўненая, што Васiль Малагуша сустракаў там беларусак i прыгожых, i таленавiтых, i быў закаханы ў iх, i захапляўся iмi, i слухаў iх песнi, i некаторыя з iх былi паэтэсамi. I ён утварыў у сваёй свядомасцi такi калектыўны вобраз.

— Я ў гэтым не сумняваюся. Нiхто з "дзяцей" лейтэнанта Шмiдта не змог знайсцi яе слядоў. Ды гэта i немагчыма. Але тут важна не тое, iснавала такая асоба альбо не. Час распарадзiўся так, што Малагуша знайшоў мяне, я ўбачыла, што бiяграфiя трохi прыхарошаная, але я тады шчыра паверыла ў iснаванне Лесi Беларускi. У той жа самы час я трапiла ў аварыю. Мы разам з Лiнай Кастэнкай i Крысцiнай Лялько паехалi на возера Свiцязь i ледзь не загiнулi. Больш за тое, у мяне былi падставы думаць, што аварыя была не выпадковай. Я апынулася ў шокавым стане. Тады я i напiсала гэтую падборку. Я тады толькi прыйшла да Бога, i гэта адлюстравалася ў паэтыцы вершаў: "Цвiк забiвае хтосьцi ў ногi мне..." Я цалкам растварылася ў вобразе Лесi. Добра, што я тады не чытала "Круты маршрут" Гiнзбург, бо зразумела б, што такой жанчыны не было. I нiчога не напiсала б. Але ў мяне быў толькi ўзнёслы настрой, аповеды Малагушы i бачанне гэтых снягоў, сцюжы, ветру, гэтых няшчасных жанчын... I мая нядаўняя аварыя. Такiм чынам з’явiлася публiкацыя, аўтарамi якой былi тры чалавекi. Вершы — мае, iмя "Леся Беларуска" належыць Малагушу, а бiяграфiю напiсала Ала Канапелька. Па-сутнасцi, Ала дапамагла мне ўвайсцi ў тэму, яна дала мне фактуру, якая мяне падштурхнула. Бо сама я не шукала б яе. Атрымаўся калектыўны помнiк. Некалькi вершаў, якiя не ўвайшлi ў "Полымя", я надрукавала ў зборнiках Мiжнароднага жаночага фонду iмя Ефрасiннi Полацкай "Жанчына. Планета. Будучыня".

— Так. Я пра гэта нават не задумвалася. Я б i далей пра гэта маўчала, калi б раптам, праз дзесяць гадоў, не падняўся вакол iмя Лесi Беларускi шум, якi мне вельмi не спадабаўся. Сталi з’яўляцца публiкацыi, даследаваннi, знайшлiся нават яе "пляменнiкi"... Некаторыя з гэтых рэчаў мяне забаўлялi, некаторыя — радавалi, аднак мяне не магло не ўразiць жаданне некаторых на гэтым спекуляваць. Адным з тых, хто зразумеў iсцiну, быў Алег Лойка. Ён проста ўчытаўся ў стылiстыку вершаў. У тое, што там напiсана i як. Цi магло быць такое пяро ў 30-40-я гады? I такiя тэмы? Лойка тады выказаў думку: калi б Лесi Беларускi не было, то яе трэба было б прыдумаць.

— Гэта — новы, прысвечаны лёсу рэпрэсiраванай беларускай iнтэлiгенцыi, але ўжо празаiчны твор, магчыма, раман пад назваю "Над садам Iарданскiм". А вось цi ўзнiкнуць новыя паэтычныя творы "Малiтвы...", пакажа час.

— Якраз гэтым я цяпер i займаюся. Аднак падрыхтоўка кнiгi — а гэта каля сямiдзесяцi вершаў — патрабуе немалых творчых высiлкаў. I, вядома, нямала часу. Туды ўвойдуць вершы, якiя былi надрукаваныя ў зборнiку Фонду ў 1997 годзе i якiя мала каму вядомыя, i тыя, што былi ў "Полымi", i некалькi новых.

— Лесi Беларускi. Па-сутнасцi, я ўжо не аддзяляю сябе ад Лесi Беларускi.

— Будзе невялiчкi ўступ, у якiм вельмi сцiсла будзе пададзена сутнасць.

— Касмiчны рух развiцця чалавецтва паўстае перад маiм унутраным зрокам у бясконцасцi супрацьстаяння святла i цемры. I ў цэнтры палае Укрыжаванне, што стала знакавым. Як для 30-х гадоў эпохi прыходу Хрыста, калi распачалася новая эра чалавецтва. Так i для тых трыццатых "гулагаўскiх", што праз многiя стагоддзi завастрылi сутычку багаборчага ўкладу з хрысцiянскiмi асновамi чалавечага духу. Калi на адным з бакоў спрадвечнай барыкады грамадскага iснавання — носьбiты Слова Божага i веры. На другiм — разнастайныя шматкутнiкi i свастыкi. У гэтым сэнсе Леся Беларуска — сiмвал тых мужных беларускiх жанчын-пакутнiц, што паўсюль — i ў калымскiх iльдах, i на iншых жорсткiх лесапавалах гiсторыi — захавалi ў сабе мрою пра свабоду, збераглi дарагi сэрцу вобраз Беларусi i веру ў перамогу духоўнага святла. У гэтай сувязi важна зразумець... "Малiтва да Калымы" — метафарычна абагулены паэтычны помнiк усiм вядомым i невядомым паэтэсам, што так i не змаглi данесцi свае галасы да айчыны... Помнiк тым лагерным пакутнiцам, якiя з матчынай песняй у вуснах загiнулi на вогненным крыжы незабыўных 30-х... Але — не змоўклi...

Невядомая для свету паэтэса,

дрэў паўночных гладжу я кару

казачнага лагернага лесу...

I з ахвярамi сякеры гавару.

Стойкай шахты стане дрэва-цуда,

альбо домам,

альбо мачтай карабля...

Цi тым самым нашумелым

навабудам,

дзе свiтала маладосць мая.