Как снять пыль с алтаря искусств?

Источник материала:

РУБЛЕВСКАЯ Людмила, СБ

Поэт в интерьере соблазнов

То, что среди нас живут талантливые белорусские писатели, как бы и оспорить никто не возьмется. Но и опознать таковых глаза массового читателя, затуманенные бразильскими сериалами и реалити–телешоу, не могут. Кто станет отрицать, что нужно дорожить национальной культурой, гордиться своей классикой? А вот приобщиться к ней, почитать книгу, прийти на творческий вечер литератора — почему–то «дозревают» единицы... Что сегодня нужно сделать, чтобы изменить ситуацию? Об этом мы рассуждаем с поэтом, переводчиком и эссеистом Андреем ХадановиЧем. Он сам, кстати, из тех, кому удается «толщу равнодушия» преодолевать. Несмотря на, мягко говоря, нестарый возраст, у Андрея чуть ли не статус гуру у подрастающего литературного молодняка, а на творческих вечерах аншлаг...

— Аднойчы ты сказаў, што Уладзiмiр Караткевiч сёння пiсаў бы кiберпанк...

— Чаму б не? Ён шукаў новае. Бяда, а можа, перавага нашай культуры ў яе знаходжаннi памiж заходнiм культурным канонам i ўсходнiм. Заходняя культура шмат стагоддзяў жыве пад знакам вынаходнiцтва любой цаной... Усходняя традыцыя — наскрозь кананiчная. Беларускай лiтаратуры стагоддзямi не хапала аўтара–нахабнiка, якi шчыра лiчыць, што ўсё пачынаецца з яго. Наша лiтаратурная традыцыя закансервавалася на доўгi час, учарашнiя эстэтычныя знаходкi ператваралiся ў штампы. Словы сцiралiся, як грашовы знак. Час паказаў, хто меў рацыю — тыя, што навязвалi наiўнае народнiцтва Максiму Багдановiчу, альбо хто паверыў у духоўны прарыў яго паэзii.

— Сёння беларускую лiтаратуру папiкаюць тым, што яна ствараецца для абмежаванага кола чытачоў. А эксперымент — цi не яшчэ большае звужэнне гэтага кола?

— Хто сказаў, што эксперымент — гэта ператварэнне ў насельнiка вежы са слановай косткi? Нам аднолькава не хапае дзвюх супрацьлеглых рэчаў: кепска засвоеныя «сярэднiя жанры», масавыя i вышэйшыя паверхi iнтэлектуальнай лiтаратуры. У вынiку людзям здаецца, што беларуская лiтаратура — гэта нешта накшталт «таварыства мёртвых паэтаў». Якiя пiсалi даўно i пра партызан. Таму iдэальны чытач, да якога я iмкнуся прарвацца, — малады чалавек. Мы ж саромемся чапляць самае правакатыўнае, балючае ў чалавеку. Саромемся флiрту з масавай культурай.

— Мiж тым гучаць папрокi, што моладзь, завабленая яркасцю эксперыменту, адыходзiць ад нейкага магiстральнага лiтаратурнага шляху, што сцёб забiў сапраўдную лiтаратуру. «Засцябалiся» вы, карацей.

— Добрую лiтаратуру нiхто не змог бы «засцябаць». А тыя кнiжкi, чый пафас лёгка высмеяць, мабыць, няшмат i каштуюць. Ёсць у мяне ненадрукаваная кнiжка «Дурка беларуская», дзе ў кожнай страфе iранiчна цытую папярэднiкаў. Людзi наiўна–пафасныя кажуць, што гэта пародыя i здзек. А другiя кажуць, што гэта данiна павагi i спроба працягу традыцый новымi сродкамi.

— «Новая зямля» на новы лад?

— Вядома. «Ах нумар ейнае мабiлы... Забыць цябе не маю сiлы.» Няма тут анi калiва здзеку з Якуба Коласа. Толькi элегантнае змахванне пылу з яго партрэту. Легкi кампутарны фоташоп.

— А ты ведаеш, колькi людзей у свеце выступае супраць фоташопу? За натуральнасць i вяртанне «да каранёў»?

— Жан Жак Русо казаў, што цывiлiзацыя, вялiкi горад — гэта зло. Заклiкаў вяртацца да прыроды, да каровак... Яшчэ больш мудры чалавек, Вальтэр, заўважыў на гэта: «Слухаючы Русо, хочацца стаць на карачкi». Чалавецтва вышла з каменнага веку i да каменнага веку не вернецца. Пiсанне ад рукi было заменена на кампутарнае. Колькi непатрэбнага часу страчвалася падчас пiсання ўручную, перадрукавання на машынцы, перабельвання...

— А можа, толькi так i варта пiсаць?

— Нiхто мне не замiнае, седзячы перад манiторам, не губячы дрэвы, якiя пайшлi б на выкарыстаную для чарнавiкоў паперу, сто разоў, не дзесяць, перапiсаць тэкст, толькi 99 варыянтаў будуць нябачныя. Пастарнак казаў: «Не надо заводить архивов, над рукописями трястись».

— Па–першае, як выявiлi даследваннi, з–за кампутараў павялiчваецца колькасць непiсьменных людзей, па–другое, мастака будучынi ўжо вызначылi, як пячорнага чалавека, якi высякае на скале. Добра жыве i гламурны Нiкас Сафронаў, а з другога боку — «аўтар» замарынаванай у фармальдэгiдзе акулы.

— ХХ стагоддзе ведала культ пiсьменнiкаў, якiх стваралi для пяцi–шасцi неафiтаў. З iншага боку, тое ж стагоддзе спарадзiла рынак, якi адгукаецца на любыя павевы моды. Хто сказаў, што гэтыя дзве нормы не могуць суiснаваць у адным творы? Iншага спосабу iснавання лiтаратараў, акрамя як ва ўмовах рынку, няма. Можна наракаць, як гэта дрэнна. Але гэта бясплённыя размовы лузераў на сваiх кухнях. Шарль Бадлер у сярэдзiне XIX стагоддзя смяяўся над лiтаратарамi, якiя скардзiлiся, што чытач захапляецца раманамi–фельетонамi Эжэна Сю. Калi чытаюць яго, а не цябе, значыць, ён мацнейшы са сваёй зброяй, чым ты са сваёй.

— Прабач, але твае зборнiкi выходзяць таксама невялiкiмi накладамi...

— Няма нiчога больш дурацкага, чым кнiжка, якая выдадзена непамерна вялiкiм накладам. Проста ў звычайнай сiтуацыi памiж аўтарам i чытачом iснуе шмат iнстанцый, якiя працуюць на тое, каб кнiжка дайшла да чытача. Не таму, што любяць аўтара, а таму, што някепска на гэтым зарабляюць. Лiтаратурныя менеджэры, гаспадары кнiгарняў... А мы самi прапагандуем свае кнiжкi. Мой калега Альгерд Бахарэвiч сказаў у адным iнтэрв’ю, што, iснуючы ў нецывiлiзаваных умовах, нават самы таленавiты аўтар ператвараецца крышачку ў цыркача, i тое, што ён робiць, патыхае цыркацтвам. Вядома, пiсьменнiк, якi сам прадае свае кнiжкi, — гэта зневажальна. Але калi гэтага не рабiць — нiчога i не будзе. Адны нараканнi на кухнях. Але i на Беларусi ёсць аўтары, у якiх i дзвесцi, i трыста кнiжак размятуць пасля выступлення — Рыгор Барадулiн, Уладзiмiр Арлоў... Так што чуткi пра павольную смерць беларускай лiтаратуры перабольшаныя.

— Але да якой ступенi можна дайсцi ў прапагандзе сваiх твораў? Памятаю, якая дыскусiя разгарэлася ў Iнтэрнэце вакол тваiх фотаздымкаў у неглiжэ, зробленых на кiеўскiм фестывалi...

— Адразу патлумачу: калi лiтаратар Хадановiч у спёку вырашыў пакупацца ў Дняпры, ён не планаваў нiякай фатасесii са свайго заплыву. Лiчыў, нiкога не зацiкавiць, што ён у чужой краiне паплавае ў рэчцы... Але на беразе Хадановiча сустрэла вельмi сiмпатычная фатаграфiня... i ўсё. Праз пару тыдняў фотка з’явiлася як вокладка часопiса «Кнiжнiк рэв’ю». У мяне, вядома, дазволу нiхто на гэта не пытаўся. Не пыталiся i пра тое, цi змяшчаць фотку ў Iнтэрнэце. На Украiне нават не падумалi, што хтосьцi мог бы не пагадзiцца. Усякi сродак раскруткi добры... Я быў, прызнацца, разгублены... I вось у Мiнску падчас фестывалю «Парадак слоў» хадзiлi дзiўныя суб’екты i паказвалi ўсiм выдрукаваную з Iнтэрнэта спамянутую фотку: каго вы слухаеце? Але пасля я суцешыўся: значыць, у Беларусi на лiтаратуру па–ранейшаму ўскладаюць чаканнi чагосьцi сур’ёзнага i значнага. Да таго ж, распрананнем нiкому не вядомага i нiкому не цiкавага чалавека нiхто б не абураўся.

— Ну а калi сур’ёзна — чым прывабiць чытача да паэзii?

— Сёння найлепшая беларуская паэзiя iснуе ў выглядзе песень, рок–баладаў. Двума самымi значнымi паэтамi я лiчу Лявона Вольскага з электрагiтарай i Вiктара Шалкевiча з акустычнай гiтарай. У Срэбным веку паэты завывалi, уводзiлi слухачоў у транс тэатральнымi прыёмамi... Чаму сёння з мэтай таго ж трансу не запрасiць на паэтычную вечарыну прасунутую джазавую каманду i не зрабiць джэм–сэйшн? У мяне з’явiлася першая аўдыёкнiжка — «Абменнiк». У адной падборцы — мае ўласныя тэксты i пераклады пяцi паэтаў з пяцi розных моў — ад Джона Дона да Юрыя Андруховiча.

— А чаму твая апошняя «папяровая» кнiга называецца «Берлiбры»?

— Гэта верлiбры, якiя пачалi пiсацца ў Берлiне. Я доўга з iронiяй ставiўся да верлiбрыстаў, казаў, што рыфма сябе не вычарпала... Але калi апынуўся ў Берлiне, сярод новых гарадскiх рытмаў, пачало пiсацца нешта абсалютна свабоднае. У верлiбры ты не маеш шчаслiвых выпадковых знаходак — калi рыфма, як на трамплiне, падкiдвае цябе i ты знаходзiш метафару, якую iначай нiколi не злавiў бы. Верлiбры — гэта тэст на цiкавасць асобы.

— Мы гаворым тут, як зрабiць беларускую лiтаратуру папулярнай... А ў гэты час унутры гэтай лiтаратуры высвятляюцца адносiны, iдзе нейкi падзел... У нас што, з’явiлася, што дзялiць?

— Да нядаўняга часу наша лiтаратура iснавала на вастраўках, якiя мала мiж сабою кантактавалi. Традыцыяналiсты, эксперыментатары, беларускамоўныя, рускамоўныя... Мне падабаецца практыка шматмоўных выступаў, слухання, перакладання адно аднога, як на шматкроць незаслужана аблаяным фестывалi «Парадак слоў». Як у сiтуацыi палiткарэктнасцi, да якой мы iмкнемся, пераконваць чалавека змянiць мову? У Лондане няма Таварыства ангельскай мовы iмя Уiльяма Шэкспiра. Адзiны сродак, якi дадзены нам для прапагандавання мовы, бо па–за ёй нас няма, — гэта спрабаваць пiсаць на ёй так добра, каб гэта болей i болей чыталi, i размаўляць на ёй так добра, каб гэта рабiлася болей i болей прэстыжна.


Вучуся хадзiць

«Калi ты пачнеш пiсаць дзiцячыя вершы?» —

пытаюцца ў мяне.

А я ня ведаю.

Я шчэ вельмi далёкi ад пiсьменнасьцi.

Покуль я толькi вучуся хадзiць,

трымаючыся за твой вазок.

Толькi вучуся ў цябе першым словам.

Раней я думаў, што сiла —

гэта калi падымаеш цяжкую гантэль,

потым пудовую гiру,

потым двухпудовую...

Цяпер я падымаю

на рукi твой вазочак

i спускаю яго па сходах, але так,

каб ты не прачнулася.

i добра, што навокал дождж,

а я без парасона,

усе акуляры ў кроплях

i мiнакам не вiдаць,

што ў мяне зараз на вачах.

Але да дзiцячых вершаў

гэта ня мае нiякага дачыненьня,

бо табе чытаць пра такое,

дзякуй Богу, яшчэ не цiкава.


Азёрная школа паэзii

I было возера,

канцавы прыпынак

гарадзкой чыгункi.

I было неба,

канцавы прыпынак

яго легкадумных мрояў,

шэсьць дзён падарожжа

праз дождж.

I было сонца на сёмы дзень.

i пабачыў ён,

што шэсьць папярэднiх

было горай.

I былi ветразi,

параходы й буйкi

з папярэджаньнем

«не заплываць».

I было iх двое на цэлым

сьвеце,

калi не лiчыць

вадаплаўных —

чаек i

весьляроў–акадэмiстаў.

I была яна топлес,

у модных шортах,

зь яблыкам у кiшэнi,

якi выпiраў збоку,

нiбы мячык у тэнiсiсткi,

што рыхтуецца

да першай падачы...

Другой падачы

не спатрэбiлася.


Постымпрэсiянiзм

Дзiцём

спрабую забрацца

на бабулiну печ —

i рукi па самыя плечы

патанаюць у чорным моры

семак,

якое бабуля спрабуе

высушыць.

Таго часу

семкi сохлi на дзiва хутка,

а сяброўкi

не саромелiся iх лузгаць

пры мне,

i шалупiньне проста

вiсела ў iх на вуснах,

зусiм не забiваючы

жаданьня цалавацца.

i я здымаў яго —

асьцярожна, як сапёр,

бо першы дотык

запраста мог быць апошнiм,

а так хацелася працягу,

пагатоў на печы

высыхалi новыя семкi.

З таго часу

я знаюся на сланечнiках

ня горш ад Ван Гога,

а на гарбузах

нашмат лепш за яго.


Парная лiчба

Дзяўчына прыходзiць

у краму.

Дзяўчына купляе

рамонкавую гарбату,

пакунак на дваццаць

аднаразовых пакецiкаў.

Дзяўчына прыносiць

пакунак дадому.

Дзяўчына выцягвае

пакецiкi па адным,

варожачы: «Кахае.

Не кахае.

Кахае. Не кахае. Кахае».

Хоць ведае,

як бывае ў жыцьцi

з парнымi лiчбамi.

А што рабiць?

Рамонкавую гарбату

на дваццаць пяць пакецiкаў

зноў раскупiлi

iншыя дзяўчаты.

Фото Александра РУЖЕЧКА, "СБ".