Соль

Источник материала:

У маладосцi я крыху грашыў рыбным браканьерствам. Уласна кажучы, мы гэта браканьерствам i не лiчылi, проста лавiлi рыбу на шматлiкiх азёрах i рэках нашага краю, як нашы бацькi i дзяды перад гэтым. А вось цяпер, як законапаслухмяны грамадзянiн, закiнуў далей свой невадок. Як сказаў рускi класiк Аляксандр Пушкiн: "Я это потому пишу, что сам уж больше не грешу". Але рыбы ў Паставах купiць можна заўсёды. І вось ёсць у нас рыба, ёсць астатнiя прыправы для гатавання юшкi. Мы выехалi ў дазволенае месца на беразе возера i распачалi гэтую прынадную для мужчын справу (сапраўдная юшка забараняе прысутнасць жанчын). Пакуль мы размаўлялi, успамiналi, юшкай займаўся адзiн кухар, якi выклiкаўся з нашага асяроддзя, як умелец. Быў ён крыху нападпiтку, але, здаецца, справу ведаў добра.

Здымаецца з вогнiшча вядро, разлiваецца па мiсках пахкае варыва. Зразумела, па чарачцы. I за лыжкi. А варыва без солi, гэта не юшка, гэта нешта нават агiднае. Солi ў нас не аказалася. Проста забылiся на яе, не захапiлi. I ўся працэдура была сапсаваная. Вечар, якi павiнен быў стаць запамiнальным, ператварыўся ў вечар спрэчкi: а хто ж не дадумаўся захапiць солi. Ехаць па яе далекавата. Ды i салiць вараную рыбу, знятую з агню, ужо нiкому не хацелася.

Такiм чынам, соль. Простая рэч, якую раней дактары называлi адной з белых смерцяў (праўда, цяпер такiя заявы чуеш усё радзей, больш гавораць пра соль з ёдам, якi нам, беларусам стаў вельмi патрэбным). Без звычайнай жа, простай солi цяжка абысцiся звычайнаму, не вымучанаму нейкiмi дыетамi чалавеку.

А як чалавек пазнаёмiўся з соллю?

Некалi i недзе прачытаў такую версiю. Старажытны чалавек еў сваю здабытую ў нялёгкiх пошуках ежу. Магчыма, нейкае смажанае на вогнiшчы мяса. I выпала ў яго з рук гэта ежа. Ён падняў, бо нават сённяшнi вясковец падыме тое, што выпала, не будзе грэбаваць. А ежа стала смачнейшай. Яна трапiла на саланчак. I менавiта ад гэтага стала смачнейшай. Так чалавек адчуў смак солi.

Версiя мае права на iснаванне. А, магчыма, у яе знойдуцца апаненты. Толькi не можа чалавек iснаваць без солi. А саланчакi — самы прамы яе носьбiт, якi ляжыць на паверхнi.

Саланчакi — глебы, у паверхневым слоi якiх адзiн цi больш працэнтаў воднарастваральных соляў.

А колькi ж у нашай Беларусi назваў, звязаных з соллю! Саланая, Саланое, Саланiк, Саланевiчы, Саланое i гэтак далей.

Я ведаў, што ўкраiнцы сваiх пахаджан за соллю называлi чумакамi. Нават Млечны шлях яны называлi "Чумацкiм шляхам". Падавалася, што гэта менавiта ўкраiнскае, iхняе. Але, аказваецца, i мы сваю соль у свой час бралi такiм жа шляхам. З Крыма. Калi больш дакладна пазнаёмiўся з беларускiм фальклорам, убачыў: у нас таксама былi свае чумакi. Iснуе ў нас процьма менавiта чумацкiх песень. Ну, проста не магу не прывесцi адну з iх. Яна так i называеццца "Ты чумача, чумача".

Гэты народны верш, нават песня цiкавыя для мяне дзвюма адметнасцямi. Значыць, Крым са сваёй соллю быў не вельмi бяспечны для тых, хто ездзiў туды за соллю. А па-другое, стаўленне сялян да чумакоў — "ты не косiш, не арэш". Так, сяляне любiлi менавiта сваю працу на зямлi, а да iншай, таксама патрэбнай, ставiлiся з пэўнай непавагай, як да досыць лёгкай. Такое стаўленне, магчыма, стане зразумелым, калi прывяду яшчэ адну народную песню менавiта пра чумакоў. Ну, гэта ж таксама шэдэўр, якi дае нам i нейкiя гiстарычныя звесткi, i магчымасць зразумець тагачасныя сямейныя адносiны ў вёсцы.

I чумак раiць сваёй жонцы, якая застаецца ў хаце:

Вiдаць, не так проста даставалася соль людзям. Асаблiвым дэфiцытам была яна ў часы ваенных навал. Старыя людзi ўспамiнаюць, што пры пачатку чарговай вайны, якiх на iх вяку было нямала, найперш знiкалi соль, запалкi, газа. Ну, самае патрэбнае ў жыццi. Калi нават на сваiм панадворку можна i парсючка забiць — патрэбна соль, каб захаваць на нейкi час сала i нейкую вэндлiну. Без солi i звычайнай кашы не зварыш. Будзе яна прэсная. Не стаў шукаць у Мiхаiла Шолахава, але ўспамiнаю, што ў яго "Цiхiм Доне" людзi на пакосе ядуць адкiнутае кiслае малако, густа прыпраўленае соллю, называлася гэта "казацкай прысягай". Хлеб, пасыпаны соллю, — своеасаблiвы рытуал, знак для славянаў, iх успамiн аб продках. Пачакайце, у Якуба ж Коласа:

А ў мяне з соллю яшчэ адна асацыяцыя — селядзец. Таксама нешта салёнае, але ж не наша, сялядцы ў нашых азёрах i рэках не водзяцца. Толькi смачна. I зноў успомнiўся раннi Максiм Танк. Ён быў бунтар i змагар, але пiсаў i пра будзённае. Быў ён, аказваецца, i выпiць аматар. Але як паэтычна пра гэта гаварыў:

Так можа напiсаць толькi сапраўдны паэт, чалавек, якi валодае менавiта сваiм бачаннем. Але гэты верш Максiма Танка ўспомнiўся мне iншым. Там ёсць радкi, якiя ўразiлi знаёмым адчуваннем:

Менавiта пах селядцоў, пах солi, якая звычайна не пахне, а вось з марской рыбай стварае своеасаблiвы водар. Магчыма, ён некаму i не даспадобы. Ды сёння i селядцы прадаюцца ў такой упакоўцы, што паху не пачуеш. А ў маiм дзяцiнстве заходзiш у краму — i пах салёных селядцоў. Тады iх было вельмi шмат. Тады ў нейкi час iх нават давалi, як здавалася, "у нагрузку". Купляеш нейкiя прадукты — як дадатак табе прадаюць i порцыю ўжо ржавых селядцоў.

Але ў нашай мясцовасцi салёную рыбу любiлi i любяць. Праўда, цяпер яе ў асноўным сушаць. А дзядуля некалi на пост купляў з суседам на двух бочачку селядцоў, прывозiлася яна з Калiнiнграда, якi ў тыя часы называўся Кенiгсбергам.

Пiшучы артыкул, задаў сабе простае пытанне: а як жа ўтвараецца соль?

Ёсць такое азначэнне, як солеўтварэнне. Аказваецца, гэта галагенэз, працэс утварэння лёгкарастваральных соляў — сульфатаў i хларыдаў кальцыю, магнiю, натрыю, калiю ў паверхневых басейнах. Неабходная ўмова солеўтварэння — пастаянны прагiн тэрыторыi, дзе адбываецца соленамнажэнне, магчымасць жыўлення басейна вадою, iнтэнсiўнае выпарэнне, якому спрыяе прыдатны клiмат.

Вось цяпер i зразумела, чаму Крым быў нашым папярэднiкам, запаветнай мясцiнай для назапашвання солi. Там якраз усе прыдатныя ўмовы.

Але я зачапiўся за слова калiйныя. Пачакайце. А чым жа Беларусь сёння ганарыцца, як не калiйнымi солямi. У нас i горад ёсць, якi называецца Салiгорск, дзе большасць насельнiцтва займаецца здабычай на шматлiкiх шахтах калiйных соляў, без якiх сёння не можа абысцiся сельская гаспадарка ўсяго свету. I гэта прыносiць нашай роднай Беларусi, акрамя немалых грошай, яшчэ i сусветную славу.

А ёсць жа яшчэ i салетры, угнаеннi вельмi каштоўныя таксама. Ад лацiнскага sаl nitri — азотнакiслыя солi натрыю, калiю, амонiю i iншых каштоўных для зямлi рэчываў.

Але звернемся да звычайнай, простай харчовай солi. У народзе нямала звязана з ёй мудра- слоўяў.

А музыкант паправiць мяне, што соль — яшчэ i пяты гук музычнай гамы, нота, якая яго абазначае.

Ёсць у дзяржаве Перу такая манета, якая называецца таксама соль, а ў iтальянцаў сольда "sоldо". Усё ў свеце мае свае каранi. I ўсё называецца калi не аднолькава, то з нейкай ступенню супадзення. Дазвольце на заканчэнне анекдот. Хоць, гэта было жыццё. У нашай вайсковай часцi, як тады любiлi пiсаць, служылi воiны амаль шасцiдзесяцi нацыянальнасцяў. I вось украiнец гаворыць: падайце сiль. Рускi папраўляе — соль. А грузiн дадае: правiльна сол.

А я пажадаю, каб заўсёды ў вас на стане стаяла сальнiца i да хлеба, i да ўсяго iншага.