Некалькі дзён таму ў Мінск прыйшла кніга, якую беларусы чакалі ўжо даўно: "Час сэканд хэнд" Святланы Алексіевіч. Чакалі рознага: хто - праўды пра час і сябе, хто - "паклёпу" на беларусаў, хто - крытыкі СССР, хто - апалогіі "саўка". Гэтыя сацыяльныя экспектацыі блукалі па прасторы байнэту - па форумах і сацыяльных сетках, выраджаючыся ў пякучае пытанне: беларуская пісьменніца Святлана Алексіевіч ці не (расейская, "савецкая" - патрэбнае падкрэсліць)? Вагі схіляліся да меркавання "савецкая".
Памятаю: пасля выхаду яе першай кнігі "У вайны не жаночае аблічча" таксама казалі: не наша. Толькі тады мелася на ўвазе - не савецкая. "Не такая" ў яе вайна. Няправільная, негераічная, занадта страшная. Няма станоўчых прыкладаў для падрастаючага пакалення. Цяпер сказалі б: няма пазітыву. Затое Быкаў і Адамовіч прызналі: наша.
Памятаю вэрхал, які ўзняўся пасля кнігі Алексіевіч "Цынкавыя хлопчыкі". Тады крычалі, што яна аплёўвае войска... І зноў яна была "не наша". Заступіліся за яе пісьменнікі-франтавікі: Мікола Аўрамчык, Янка Брыль, Васіль Быкаў, Аляксандар Дракахруст, Навум Кісьлік, Валянцін Тарас. Для іх яна была - свая.
Памятаю, пасля падзеяў 19 снежня 2010 г. Алексіевіч напісала адкрыты ліст прэзідэнту. Што, яе хвалілі за смеласьць, дзякавалі за адкрытую спробу заступніцтва? Не, яе лаялі за фармулёўку "Паважаны спадар прэзідэнт". Ну так, мы значна лепш разумеем фотажабу, крык, лаянку: у гэтым мы куды больш савецкія, чым Алексіевіч. А сутнасць ліста засталася за кадрам.
Трыццаць гадоў на Бацькаўшчыне Святлану Алексіевіч спрабуюць "на зуб", імкнучыся паставіць на ёй лэйбл, пячатку. Дык чыя яна, Святлана Алексіевіч? Ці пачуем мы яе голас у гэтым шумным хоры?
Алексіевіч кажа: я савецкі чалавек. Яшчэ яна кажа: я пішу па-руску, гэта мая родная мова, мне блізкая руская літаратурная традыцыя. А яшчэ: я беларуска, я вырасла ў беларускай вёсцы, мае кнігі нарадзіліся з размоваў беларускіх сялянак - пра вайну, пра Сталіна, пра голад, пра гора... За гэтыя трыццаць гадоў яна стала сваёй для амерыканцаў, шведаў, немцаў, японцаў. Ідэнтычнасць бывае падвойная, трайная - асабліва ў сучаснасці, гэта - асновы этналогіі. Але як з гэтым справіцца тым, хто прывык мераць простым крытэрам "наша - не наша"?
Чытаючы кнігу, я ні разу не задумалася над тым, чый жа пісьменнік Святлана Алексіевіч. Як не задумваюся, чытаючы Кундэру або Сарамагу. Вялікі пісьменнік належыць свету. Святлана Алексіевіч - не проста добры пісьменнік: яна пісьменнік вялікі.
Тыя, каго турбуе "этнічнае пачуццё" і палітычная платформа аўтара, лёгка знойдуць у кнізе пацверджанне сваім спекуляцыям. Там ёсць усё - і "беларускасць", і "рускась", і "савецкасць", і "антысавецкасць". Яе герой - і дэмакрат, і сталініст, і ліберал, і прыхільнік моцнай рукі - такая ўжо свядомасьць чалавека, якога захапіла хваляй гісторыі і выкінула на незнаёмы бераг - бераг іншых ідэй і каштоўнасцяў, іншых стэрэатыпаў, іншых уяўленняў. І вось ён стаіць, выплёўваючы салёную ваду, спрабуе адкашляцца - спалохана азіраецца, спрабуе будаваць свой маленькі дом з абломкаў ранейшых ілюзій і новых патрабаванняў. Герой Алексіевіч - чалавек узрушаны. Яна кажа: я - гэта таксама ён. Можна пасмяяцца з яго, можна вывесці яго за інтэлектуальныя дужкі, але за дужкі жыцця - не выйдзе.
Вось голас старога бальшавіка: паміраючы, ён хрыпіць пра рэвалюцыю, якой здрадзілі. А вось - Марыі Вайцяшонак, дачкі польскага афіцэра-асадніка - аб ссылцы на руднікі, пра гады жыцця ў зямлянцы, аб страшным сіроцтве ў савецкім прытулку. Хто з іх савецкі, хто не? Абое савецкія. Мы постфактум можам выбіраць, якая ідэнтычнасць нас больш грэе, але нарадзіцца і вырасці ў іншым месцы ўжо не атрымаецца. Таўро радзімы. Дык, можа быць, паспрабаваць зразумець: што з намі было, каго з нас рабілі, кім мы сталі? Выкрасліць - або ўсвядоміць? Усвядоміўшы - пераадолець.
Урэзалася ў памяць - баюся, назаўсёды: "Котку прынеслі з-за зоны. У зоне катоў не было. Яны не выжывалі, таму што не заставалася ніякіх рэштак ежы, мы ўсё падбіралі. Елі нейкую траву, карэньчыкі, аблізвалі каменьчыкі. Нам вельмі хацелася пачаставаць чым-небудзь котку, але ў нас нічога не было, і мы кармілі яе сваёй слінай пасля абеду і - яна ела. Яна ела!" І яшчэ - пра партызанаў. Яны ўзялі ў свой атрад уцекачоў з гета - габрэяў. Гэтыя партызаны гераічна змагаліся з ворагам, а ў вольны час гвалтавалі "жыдовачку" Розу. Роза зацяжарала - і яе застрэлілі. І тут жа, на суседніх старонках - пра дэманстрацыі, пра пірагі, якія бабуля пякла 7 лістапада, пра палкае жаданне ўступіць у піянеры. Пра братэрства. Пра вялікі і цікавы культурны кантэкст: пра кнігі, якія рабіліся не проста літаратурнымі падзеямі - часткай асабістага светапогляду. Аб добрых суседзях, якія былі ну проста як родныя... Перагорнеш старонку: і вось, арыштаваная маці просіць суседку выгадаваць дачку, і тая гадуе, сямнаццаць гадоў няньчыць, ратуе, беражэ дзіця, робіцца другой мамай - але менавіта яна напісала данос на сяброўку, паквапіўшыся на яе пакой.
Думалі, што зло - гэта Сталін, а зло - гэта прыгожая і вясёлая цётка Оля, якая "настукала" на роднага брата. Ён загінуў у лагеры. З гэтым як? Выкраслім? Або пакінем?
Перагорнем яшчэ некалькі старонак. "Мароз! У маёй жонкі лёгкае паліто, яна цяжарная. Грузім на станцыі вугаль, дровы, цягаем тачкамі. Незнаёмая дзяўчына пытаецца ў жонкі: "У цябе такое лёгкае паліто. А цяплейшага няма?" "Не". "Ведаеш, а ў мяне два. Было добрае сваё, і ад Чырвонага Крыжа атрымала новае. Ты скажы мне свой адрас, я вечарам прынясу". Увечары яна прынесла нам паліто, але не старое сваё паліто, а новае". Таксама выкраслім? Або пакінем? Ці падзелім напалам? Маўляў, тое, што дровы грузілі ў мароз - гэта савецкае. А што паліто новае прынесла (цікава, колькі гадоў у яе потым не было новага паліто - пяць, дзесяць?) - вось гэта чалавечае. А ці выйдзе падзяліць - злітае ў адно.
Такі ўжо ён, савецкі чалавек. І дзіця чужое выгадуе, і данос напіша. І кашулю апошнюю з сябе здыме - і ў анус падследнаму ножку старога крэсла запхне.
Толькі вось думаю: а, можа, не савецкі? Можа, і не было яго, савецкага чалавека? "Культура - толькі тоненькая яблычная лупіна над распаленым хаосам" - гэта не Максім Горкі сказаў, гэта Ніцшэ. І ідэалогія , і палітыка, і этыка - яблычная лупіна. І распалены хаос нашых страхаў і жаданьняў унутры. Чалавек - ён розны, у залежнасьці ад таго, што пераможа: не ва ўладзе пераможа - у яго асабістым выбары: тонкая лупіна або распалены хаос? І не таму, што ён савецкі. Таму што чалавек. "Не, шырокі чалавек, занадта нават шырокі, я б звузіў".
Савецкае ў кнізе - толькі падстава, ракурс.
Чаго патрабавала гэтая краіна? О, рознага - у розныя перыяды свайго існавання. Непасільнага. Подзвігу, узведзенага ў норму. Прыніжэння, узведзенага ў яе ж. Як быццам усе мы - шараговыя штрафбату. Але важнейшае іншае: як гэтыя патрабаванні адбіваліся на чалавечай прыродзе? Чым адгукаліся? Адны кажуць: я толькі выконваў загад. Іншыя бяруць адказнасць за ўсё - і спрабуюць выскачыць з сябе, стаць лепшымі, лепшымі. Задыхаюцца, згараюць - але ад іх ідзе нешта накшталт цёплай хвалі. Распаўсюджваецца. Кранае кагосьці хоць краёчкам. Трэція крычаць: вялікую дзяржаву развалілі, сукі... Чацьвёртыя: гэта краіна вінаватая, вось будзе ў нас дэмакратыя... А ў маладых у галовах усё гэта намяшана - перамяшана.
Што лепш - мучыцца віной велізарнай краіны, якая яшчэ шуміць у вушах - як сваёю, асабістай віной? Адчуваць віну за тое, што не зрабіў? З якой нагоды?
Ці выкрасліць гэтую краіну-віну з падручнікаў - і са свядомасці? Паверыць, што яна ніколі і не была тваёй? Замяніць больш прывабным вобразам: лакіраваным СССР, дзе ўсе былі браты і сёстры, ліцьвінскім праектам, еўрапейскім мінулым? А куды падзець жыццё дзядоў і бабуль, татаў і мам, плоць ад плоці, кроў ад крыві? Таксама выкрасліць - як выдаткі? Ці пакінуць цалкам для "хатняга ўжывання", сказаўшы сабе: вось "увойдзем у Еўропу", і ў нас такое будзе немагчыма апрыёры. А як жа з немцамі, якія жылі ў самой, што ні на ёсць, "еўрапейскай Еўропе"? З італьянцамі пры Мусаліні? Таксама выкрасліць? Ці не шмат што мы выкрэсліваем, спадарства? Ці не сябе саміх?
Яшчэ дзьве, тры старонкі...
"...Забівалі за ўсё ... не там нарадзіўся, не на той мове размаўляеш. Не спадабаўся камусьці з аўтаматам... А да таго як мы жылі? У святы першы тост у нас быў "за сяброўства"... Жылі разам..."
Скажаце, гэта хлусьня, дзяржаўная ідэалогія? Не паверу. Лозунгі "За савецкі інтэрнацыяналізм" - вось гэта дзяржаўная ідэалогія. Прамовы Брэжнева. Палітінфармацыі ў школе. А тосты за сяброўскім сталом - не. Як і той факт, што праз некалькі тыдняў малыя дзеці гэтых сяброў білі ножыкам пудзіла. "Хто гэта?" - "Гэта армянская старая. Мы яе забіваем. Цётка Рыта, а хто ты? Чаму ў цябе рускае імя?" Шырокі чалавек...
Кніга Алексіевіч - акт пакаяння. Просьба да нас - не, не аб пакаянні, гэта асабістая справа кожнага. Аб пытанні да самога сябе. Бо пытанне да сябе - самае страшнае пытанне. Але калі не задавацца гэтымі жудаснымі пытаннямі - хто гарантуе нам, што на новым вітку спіралі яны зноў не вернуцца да нас: і зноў у форме выбару паміж жыццём і смерцю, здрадай або гібеллю? А мы будзем не гатовыя. Не таму, што ў нас не было Нюрнбергскага працэсу над камуністамі - таму, што ў нас не было Нюрнбергскага працэсу над сабой.
Для сябе ў нас заўсёды знойдзецца апраўданне: Ленін, Сталін, Брэжнеў. А гэта не Сталін. Гэта прыгожая цётка Оля.
Вось з чаго стваралася тканіна таго самага жахлівага СССР. Тканіна большай часткі постсавецкіх краін - з таго самага. Плюс "недаразвіты капіталізм", маскульт, інтэрнэт, нязграбна-гламурны папулізм у палітыцы... патрэбнае падкрэсліць, адсутнае дадаць. Пярэстая сумесь. Вось таму і "час сэканд хэнд".
Алексіевіч не асуджае. Просіць: задумайцеся. Пачніце з сябе. Як зрабіла сама.
Што ж, калі з сябе... У мяне няма тугі па "вялікай дзяржаве", але я ведаю, што нарадзілася ў СССР. Так было запісана ў маім пашпарце і напісана ў маім буквары. Гэта - зусім не ордэн, хутчэй, стыгма, але яе не адменіш. Радзіма - тое, дзе табе выпала нарадзіцца і вырасці. Яе можна любіць ці ненавідзець, або і тое і другое адначасова, але постфактум падмяніць месца нараджэння нельга. Толькі - схлусіўшы. І таму Алексіевіч - мой пісьменнік, а яе героі - часткі майго "я": стары салдат-самагубца і юны паэт-самагубца, маскоўская дзяўчынка, якая трапіла ў тэракт у метро, і мінская дзяўчынка, якая трапіла ў турму; армянка, якая выйшла замуж за азербайджанца; і малады таджыцкі гастарбайтэр, які жыве ў склепе.
"А ты ведаеш, што ў нас была вялікая вайна? ... Кожны дзень я бачыў па два-тры трупы. Мама ў школу не пусціла. Я сядзеў дома і чытаў Хаяма. У нас усе чытаюць Хаяма. А ты яго ведаеш? Калі ведаеш, то ты мне сястра".
Скончу некалькімі фразамі з ліста Алексіевіч прэзідэнту. Ліста, ўжо забытага намі - бо 2010 год таксама сыходзіць з нашай свядомасьці: занадта мы занятыя аддзяленнем ягнят ад козлішчаў і развагамі на тэму, хто "свой", а хто "чужы".
"Вы верыце ў сілу, я веру - у слова. Баюся, што ў гэтай узаемнай нянавісці мы можам страціць тое, што большае за ўсіх нас - Беларусь. У гісторыі застаюцца не героі "зачыстак", а тыя, хто мудры і велікадушны".
Главная
Гороскопы
