500 год беларускай кнізе. 10 наіўных пытанняў пра Скарыну, якія вы баяліся задаць

Чаму ўсе кажуць пра Біблію Скарыны? Ён жа толькі яе надрукаваў, сапраўды аўтар — Бог і апосталы

Не толькі надрукаваў. Скарына пераклаў святую кнігу, выкарыстоўваючы чэшскую Біблію 1506 года і Вульгату Ераніма (пераклад Бібліі на лацінскую мову, выкананы ў 4-м стагоддзі). У кожнай з кніг ён змясціў аўтарскую прадмову, на палях тлумачыў незразумелыя словы. Упершыню ў кірылічнай традыцыі Скарына ўвёў тытульны ліст, прамежкі паміж словамі, водступы-абзацы, а таксама адмовіўся ад скарачэнняў слоў. У пачатку кожнага раздзела з’явіўся кароткі змест. Такім чынам, перад намі выдавец, перакладчык і інтэрпрэтатар у адной асобе.

Скарына адразу надрукаваў усю Біблію пад адной вокладкай?

Не. Палачанін паслядоўна надрукаваў 20 кніг Старога Запавету (таксама называецца лічба ў 23 кнігі — калі лічыць кожную кнігу Царстваў паасобку). Іх агульная назва «Бивлия руска, выложена доктором Франциском Скориною из славного града Полоцька, Богу ко ч(ес)ти и людем посполитным к доброму научению». Большасць з іх былі выдадзены ў 1517−1519 гадах, «Деания и посълания Апостольская» з’явіліся ў 1525-м. Вядома пра існаванне асобных рукапісных кніг Скарыны. Такім чынам, ён, магчыма, пераклаў усе кнігі Бібліі. Або ён не змог іх надрукаваць, або асобнікі не захаваліся.

Скарына друкаваў Біблію па-беларуску?

Не зусім. Даследчыкі з розных краін называюць мову яго кніг па-рознаму. Але сэнс адзіны: гэта беларускі ці беларуска-ўкраінскі варыянт (рэдакцыя) царкоўнаславянскай мовы. Самае галоўнае, што Біблію Скарыны могуць зразумець і сучасныя беларусы.

У арыгінале: «Понеже от прирождения звери, ходящие в пустыни, знають ямы своя, птици, летающие по воздуху, ведаюць гнёза своя; рибы, плавающие по морю и в реках, чують виры своя; пчёлы и тым подобная боронять ульев своих, — тако ж и люди, и где зродилися и ускормлены суть по Бозе, к тому месту великую ласку имають».

Параўнайце пераклад на сучасную літаратурную мову: «Як ад нараджэння звяры, што ходзяць у пустыні, ведаюць ямы свае; птушкі, што лятаюць у паветры, ведаюць гнёзды свае; рыбы, што плаваюць па моры і ў рэках, чуюць віры свае; пчолы і тым падобныя бароняць вуллі свае — так і людзі, дзе нарадзіліся і ўскормлены, да таго месца вялікую ласку маюць».

Чаму Скарына пачаў сваю дзейнасць у Празе, а не на радзіме?

Біблія немца Іагана Гутэнберга была надрукавана яшчэ ў першай палове 1450-х гадоў. З таго часу кнігадрукаванне імкліва пашырылася і ахапіла ўсю Заходнюю, Цэнтральную і Паўднёвую Еўропу. Друкарні дзейнічалі ў Італіі (з 1465-га), Швейцарыі (каля 1468-га), Францыі (з 1470-га), Бельгіі і Венгрыі (з 1473-га) і г. д. Выдавецкая справа ў Заходняй Еўропе знаходзілася на досыць высокім узроўні. Там Скарына мог знайсці сабе памочнікаў. А вось ва Усходняй Еўропе ніякіх друкарняў не было. Скарына быў першым. Ужо пасля друкаваныя кнігі з’явіліся ў Літве (1547), Расіі (1564), Украіны (1574).

Сярод перакладчыкаў і друкароў Бібліі Скарына які па ліку?

Дакладнай статыстыкі ніхто не складаў. Тут не чэмпіянат па лёгкай атлетыцы. Так, вядома, да Скарыны Біблія ўжо была перакладзена і надрукавана на італьянскай і чэшскай мовах. Дзесьці пераклад адбываўся паралельна, але быў надрукаваны пазней (напрыклад, у Германіі гэтым займаўся знакаміты Марцін Лютэр). У любым выпадку, Скарына знаходзіцца ў групе еўрапейскіх лідараў. А ва Усходняй Еўропе яго першынство абсалютнае.

Для каго Скарына друкаваў Біблію?

Яго папярэднікі прызначалі рукапісныя кнігі для патрэб царквы. Скарына першы ў славянскім свеце заявіў пра асветніцкую ролю друкаванай кнігі, якая была патрэбна для авалодвання мудрасцю і навукай. Цікава, што паперы большасці асобнікаў адрозніваліся грубым вырабам і таўшчынёй. Гэта рабілася наўмысна: Скарына імкнуўся зрабіць свае кнігі максімальна таннымі, каб яны былі даступнымі для простых людзей.

Які быў наклад Скарынаўскіх выданняў?

Для сённяшніх чытачоў ён падасца невялікім (хоць дакладнай лічбы няма). Наогул, наклад кніг, якія выдаваліся да Скарыны, складаў 200−300 асобнікаў. Маюцца звесткі, што асобныя кнігі, якія выдаў Скарына, мелі да 1,5 тысячы асобнікаў. Таму з яго тыпаграфіі ў Празе выйшла да 10 тысяч кніг.

Але і колькасць насельніцтва ў тыя часы была несупастаўляльная з цяперашняй. Нават у 1650 годзе, праз стагоддзе пасля Скарыны, на тэрыторыі сучаснай Беларусі жылі каля 2,9 мільёна чалавек. Колькасць людзей, якія ўмелі чытаць, была яшчэ меншай. Па падліках нямецкіх навукоўцаў, у першай палове 18 стагоддзя (праз 200 год пасля Скарыны) лічыць умелі каля 35% жыхароў сучаснай Беларусі (а чытаць жа яшчэ складаней, чым лічыць). Кнігі Скарыны былі арыентаваныя на ўсіх адукаваных людзей таго часу.

Гаворка пра мізэрную колькасць адукаваных людзей. Кім мы захапляемся?

Але калі б не Скарына, колькасць такіх адукаваных людзей была б яшчэ меншай. Даследчыкі прыводзяць такі прыклад. У часы Скарыны адзін з перапісчыкаў, Мацей з Тарапца, перапісваў Біблію пяць гадоў (1502−1507). Памер яго кнігі не на шмат перавышаў аб’ём 23 выданняў Скарыны. За той час, пакуль Мацей перапісаў адну кнігу, Скарына надрукаваў тысячы асобнікаў. Для 16 стагоддзя гэта была сапраўдная рэвалюцыя.

Дзе можна ўбачыць кнігі Скарыны?

На дадзены момант у свеце вядома ўсяго 519 асобнікаў кніг Скарыны. 353 з іх знаходзяцца на тэрыторыі Расіі, 47 — ва Украіне, па 28 — у Беларусі і Польшчы, 20 — у Славеніі, 18 — у Даніі, 11 — у Брытаніі і Германіі. Беларускія асобнікі вы можаце ўбачыць у Нацыяльнай бібліятэцы Беларусі, дзе працуе Музей кнігі. Днямі ў Мінску прайшла прэзентацыя кнігі «Сусветная спадчына Францыска Скарыны». У ёй упершыню пад адной вокладкай прадстаўлены ўсе кнігі Скарыны. Прычым, адразу на трох мовах (беларускай, рускай і англійскай). Зрэшты, асобныя выданні знакамітага палачаніна факсімільна перавыдадзены, таму чытач можа замовіць у бібліятэцы нават тыя выданні, арыгіналы якіх знаходзяцца за мяжой.

Што было б, калі б Скарыны не было?

Хутчэй за ўсё, культурнае развіццё сучаснай Беларусі і суседніх краін запаволілася б, як мінімум, на паўстагоддзя. Бо дзейнасць Івана Фёдарава і Пятра Мсціслаўца (дзякуючы ім былі надрукаваны першыя кнігі на тэрыторыі Расіі і Украіны), асветнікаў Сымона Буднага і Васіля Цяпінскага грунтавалася на спадчыне славутага палачаніна. Без Скарыны не з’явіліся б яны.

Так, усе вялікія ідэі лунаюць у паветры. Але вялікі чалавек — той, хто зможа адчуць іх, зразумець і дзякуючы ім змяніць свет і вызначыць яго развіццё на дзесяцігоддзі або нават стагоддзі. 500 гадоў таму ў Францыска Скарыны гэта атрымалася.