TUTэйшыя ў свеце. Як беларускі Кіт вывеў амерыканцаў на Месяц

• Кастусь ЛАШКЕВІЧ, ТUT.BY

6 красавіка ў Франкфурце-на-Майне адзначае свой 101-гадовы юбілей Барыс Кіт — "першы беларус у свеце", як назваў яго Васіль Быкаў. Пасля вайны знаны

Барыс Уладзімравіч КІТ (Кіта, Boris Kit) Нарадзіўся 6 красавіка 1910 г. у Санкт-Пецярбурзе (Расійская імперыя).

 дзеяч беларускага адраджэння іміграваў у ЗША, дзе стаў адным з піянераў у галіне распрацовак сучаснага касмічнага паліва. Дзякуючы даследаванням беларуса стаў мажлівы, напрыклад, палёт чалавека на Месяц.

Уцекачы ад рэвалюцыі

Барыс Кіта нарадзіўся 6 красавіка 1910 года ў беларускай сям’і ў Пецярбурзе, дзе ў асяроддзі нацыянальнай інтэлігенцыі прайшлі першыя восем гадоў ягонага жыцця. Рэвалюцыя і цяжкае фінансавае становішча ў Расіі змусіла бацькоў вярнуцца ў вёску Сапатніцы пад Карэлічамі. Паводле Рыжскай дамовы (1921), якая падзяліла Беларусь на дзве часткі, родная Наваградчына адышла да Польшчы.

Прагны да навучання хлопец скончыў народную школу ў Карэлічах (1926) ды Навагрудскую беларускую гімназію (1928). Шавіністычная палітыка польскіх уладаў і непрызнанне за беларусамі права на паўнавартаснае нацыянальнае развіццё толькі ўзмацніла ў ім беларускую самасвядомасць і загартавала змагарскі дух. 

Барыс збіраўся быў паступаць на гістарычны факультэт Віленскага ўніверсітэта, аднак лёс склаўся інакш.

“Яшчэ з часоў гімназіі я страшэнна любіў гісторыю. Калі запісваўся ў Віленскі ўніверсітэт, хацеў паступаць менавіта на яе. Гляджу: перад акенцам на гістфак сто чалавек стаіць. Направа ж прымалі дакументы на матэматыку, і там было якіх пяць чалавек. Так я стаў матэматыкам”, — распавядаў мне герой напярэдадні свайго 100-годдзя.

“Я трыццаць разоў паміраў”

1938 г., у роднай вёсцы.

У 1931 годзе, яшчэ будучы студэнтам, Барыс Кіт (так яго памылкова запісалі ў польскамоўных дакументах, пасля чаго “новае” прозвішча і прыжылося) пачаў выкладаць матэматыку ў легендарнай Віленскай беларускай гімназіі, а ў 1939-м нават нейкі час ачольваў яе.

Дзякуючы высілкам Кіта ў тым жа 1939-м у Навагрудку расчыніла дзверы адноўленая беларуская гімназія, дырэктарам якой ён стаў. Як і многія актыўныя ўдзельнікі беларускага руху ў Заходняй Беларусі Кіт трапіў пад пераслед польскіх улад, двойчы сядзеў у вязніцы.

За саветамі Кіт працаваў інспектарам аддзелу адукацыі Баранавічскай акругі (1939-41), а з прыходам немцаў арганізоўваў беларускія школы, ратуючы моладзь ад высылкі ў Германію. Дырэктар настаўніцкай семінарыі ў Паставах і Адміністрацыйна-гандлёвай вышэйшай школы ў Маладзечне, ён цудам мінуў смерці ў сутарэннях гестапа. Месяц у нацысцкай турме ў 1944-м Кіт называе самымі страшнымі днямі ў сваім жыцці.

"Трыццаць дзён я чакаў расстрэлу. Кожны дзень прыганялі 30 чалавек, з якіх 25 ноччу расстрэльвалі. Я трыццаць разоў паміраў", — успамінае Барыс Уладзіміравіч.

Першы з першых

Асветніцкая дзейнасць падчас акупацыі прымусіла яго пасля вайны шукаць паратунку ад НКВД за мяжой. Павучыўшыся на факультэце медыцыны ў Мюнхенскім універсітэце (1945-48), Кіт знайшоў сваю "амерыканскую мару" у найбуйнейшых аэракасмічных кампаніях Штатаў.

Барыс Кіт правёў першае ў гісторыі фундаментальнае даследаванне якасцяў плыўкага вадароду, які пасля гэтага сталі выкарыстоўваць як асноўнае ракетнае паліва. У выніку стаў магчымы першы палёт чалавека на Месяц і далейшае развіццё касманаўтыкі. Дарэчы, матэматычны разлік палётаў касмічных караблёў на Месяц таксама справа рук беларуса. Ягонаму аўтарству належыць першы ў гісторыі падручнік па ракетнай тэхніцы і ракетным паліве “Rocket Propellant Handbook” (1960) і першае на Захадзе даследаванне па гісторыі савецкай астранаўтыкі “USSR Space Research and Development” (1964).

Даследаванні Барыса Кіта прынеслі яму вядомасць і аўтарытэт не толькі ў навуковых колах. Аднак пасады кіраўніка навуковай групы аддзела касманаўтыкі Міністэрства ваенна-паветраных сіл ЗША (1958-63) і старшага эксперта-даследчыка Дзяржінстытута сістэмнага аналізу Міністэрстваў абароны і транспарту ЗША (1968-72), а таксама ўдзел у засакрэчаных распрацоўках зрабілі немагчымым кантакты з радзіной, якія засталася на Беларусі. Хоць за ягоным заакіянскі лёсам сачылі не толькі родныя.

"Бацька, які жыў у Беларусі, распавядаў, што да яго прыходзілі з КГБ ды казалі: "Ваш сын — вялікі чалавек у Амерыцы. Ён можа смела прыехаць дадому і працаваць у

14 сакавіка 1969. Барыс Кіт атрымлівае пасведчанне з падзякай за выдатную працу ў Міністэрстве абароны ЗША.

СССР", — прыгадвае Кіт.

Аднак магчымасць вяртання ў Савецкі Саюз вучоны нават не разглядаў.

“Тое, што я ўцёк у Амерыку — найвялікшае шчасце, бо захаваў жыццё і дасягнуў вяршынь у навуцы. Як напісаў адзін літаратар, у ЗША я трапіў у вока касмічнага ўрагану. Спаткаў найвялікшых людзей свету...”, — разважае Кіт.

У сваёй працы ён супрацоўнічаў і сябраваў з буйнымі палітыкамі і вялікімі навукоўцамі — адным з стваральнікаў квантавай механікі Вернерам Хайзэнбергам, легендарным авіяканструктарам Вільгельмам Месершмітам, "бацькам" амерыканскай касмічнай праграмы Вернерам фон Браўнам і стваральнікам сучаснай аэрадынамікі Тэадорам фон Карманам...

На чале амерыкана-савецкага супрацоўніцтва

Мала хто ведае, што наш суайчыннік быў адным з куратараў першых савецка-амерыканскіх перамоваў у галіне касманаўтыкі.

“Першая двухбаковая сустрэча паміж СССР і Амерыкай, на якой прысутнічала група савецкіх акадэмікаў і міністраў, адбылася ў 1960-м годзе ў вашынгтонскім “Шэратон-Парк-Гатэль”. Абсалютна ніякай палітыкі там не было. Мы вялі выключна навуковую справу. Атмасфера была вельмі дружалюбнай, і я ганаруся, што быў старшынём гэтага гістарычнага сходу”, — прыгадвае Барыс Кіт.

Доўгатэрміновым вынікам тых перамоваў стаў запуск у 1972 годзе савецка-амерыканскай праграмы "Саюз" - "Апалон". Супраца ж дзвюх звышдзяржаў у касмічнай сферы працягваецца дасюль.

Барыс Кіт уганараваны найвышэйшымі міжнароднымі ўзнагародамі ў галіне касманаўтыкі. Імя беларуса сярод славутых навукоўцаў Амерыкі замуравана ў капсуле часу ў сцяну Капітолія ў Вашынгтоне. Пры гэтым ён заўжды падкрэсліваў, што “выйшаў з Беларусі, з самай беднай вёскі”, чым ганарыцца.

Грамадзянін свету, ён пражыў на Беларусі ўсяго 26 год. Аднак астаўся руплівым беларускім патрыётам і цягам усяго жыцця дапамагаў землякам і радзіме. Кіт быў сярод заснавальнікаў найбуйнейшай ў ЗША беларускай калоніі ў Саўт-Рыверы (Нью-Джэрсі). Дзякуючы яго высілкам больш за 300 сямей беларускіх палітуцекачоў пераехалі за акіян. Вядомы ён і як шчодры мецэнат беларускай культуры на эміграцыі.

6 красавіка 2001, Франкфурт. Барыс Кіт і Васіль Быкаў

Пасля атрымання Беларуссю незалежнасці Кіт тройчы пабываў на радзіме (1992, 93, 95), дзе намагаўся закласці нацыянальны ўніверсітэт еўрапейскага кшталту. На жаль, ягоныя намеры былі далёкія ад планаў кіраўніцтва Беларусі. Балазе, у Навагрудку слыннаму земляку ўсё ж надалі тытул Ганаровага жыхара горада, а ў 2008 годзе там адбылося адкрыццё ягонага музея.

“Самае важнае — чыстае сумленне”

У 1972 годзе, пасля сыходу на пенсію Барыса Кіта запрасілі выкладаць у Нямеччыну. Выбітны навуковец, які свабодна размаўляе на сямі мовах, скалясіў з лекцыямі увесь свет, а апошнія 36 гадоў жыве ў сціплай аднапакаёвай кватэры ў Франкфурце-на-Майне.

Барыс Кіт выгадаваў двух сыноў. Старэйшы Ўладзімір (Уолтар) пайшоў па слядах бацькі ды дасягнуў высокай пасады ў галаўным офісе амерыканскага аэракасмічнага агенцтва NASA. "Апроч гэтага ён быў вялікім патрыётам Беларусі. Першакласна гаварыў па-беларуску, і калі ў 1968 годзе прывёз у Мінск амерыканскую архітэктурную выставу і загаварыў на "мове", усе былі ў шоку", — распавядае Барыс Кіт. На жаль, у лістападзе 2010-га Ўолтэр Кіта памёр ад раку.



У Барыса Ўладзіміравіча таксама дзве ўнучкі і двое праўнукаў.

Размяняўшы 100-гадовы юбілей, "першы беларус у свеце" захоўвае добрую фізічную форму і ясную памяць — сам сябе абслугоўвае, штодня ходзіць з сяброўкай на шпацыр, робіць гімнастыку і ўпарадкуе архівы, якія плануе перадаць на радзіму.



Які ягоны рэцэпт доўгажыхарства?

“У мяне няма ніякіх рэцэптаў. Думаю, гэта спалучэнне многіх элементаў. Найперш, беларуская генетыка. Па-другое, увесь час я меў прыгожую дзейнасць: займаўся вучыцельствам, навукай. Па-трэцяе, маё жыццё было спачатку страшэнна цяжкім. Я многа галадаў, а гэта добра для арганізму. І потым я стараўся не пераядаць. Але самае, можа, важнае - чыстае сумленне. Я нікому ніякага зла не рабіў. Толькі дабро. Дзякаваць Богу, што я ніколі не быў салдатам, не браў удзелу ў вайне. Выкруціўся ад дрэнных магчымасцяў і дажыў да 100 гадоў!”

Барыс Кіт: “Я ўсім рабіў дабро. Таму і дажыў да 100 год”>>>


Фота: Аўтара і архіўныя.



У праекце "TUTэйшыя ў свеце" мы распавядаем пра людзей, без якiх гiсторыя сусветнай цывiлiзацыi была б няпоўнай. TUTэйшыя - легендарныя постацi, якiмi ганарацца на розных кантынентах, паходзяць з беларускiх этнiчных абшараў, хоць (за невялiкiм выключэннем) нiколi не атаясамлiвалi сябе з Беларуссю. Найчасцей iхнiя каранi звязваюць з Расіяй, Польшчай, Лiтвой цi Украiнай. Галоўная таму прычына - беларусы аформiлiся як "народ дзяржаўны" пазней за суседзяў. Больш за тое, працэс нацыястварэння ў нас не завершаны i дагэтуль.

- Цуда-доктар з Беластока.
- Беларуска - алiмпiйская легенда ЗША.
- Зямляк Лукашэнкi - прэзiдэнт на Гаваях.
- Брадвейскi кампазiтар са станцыi Параф’янава.
- Гродзенец, якi заваяваў шведскага караля.
- Just Касцюшка
- Ліцвінскі элін - герой Грэцыі
- Як гродзенец стаў фінансавым геніем амерыканскай мафіі
- Як местачковец з-пад Мінска стварыў тэлерадыёіндустрыю ў ЗША
- Як слонімскі гандляр стаў сімвалам Брытанскай імперыі
- Аўтар "Глокай куздры" нарадзіўся ў Беларусі
- Аўстралійскі філантроп родам з Крычава
- Як сын рэчыцкага банкіра стаў французскім мастаком
- "Герадот нашага часу", які шукаў Пінск у Афрыцы
- Як літвін прыдумаў ракету за 250 год да Цыялкоўскага
- З’ехаць з Беларусі, каб сустрэцца на Брадвеі