Міхась Міцкевіч: "Каб гаварылі па-беларуску, патрэбны прыклады"

— Якуб Колас пачынаў пісаць на рускай мове, але перайшоў на сваю родную — гэта было натуральна, бо ён валодаў ёй куды лепш. У яго моўнай палітры была вялізная колькасць слоў — каля 34 тысяч... Тады ніхто не думаў, на якой мове размаўляць. Таму што ўсе навокал, акрамя гарадскіх, уся вёска карысталася сваёй мовай. Сродкі масавай інфармацыі на іншай мове былі даступныя для мас. Гэта было звычайнае нармальнае жыццё, у якое, праўда, умяшаўся царскі ўрад, які за ХІХ стагоддзе прыслаў сюды вялікую колькасць сваіх чыноўнікаў, якія працавалі з мясцовым насельніцтвам. На пачатку ХХ стагоддзя імператар Мікалай дазволіў у некаторых мясцінах карыстацца роднай мовай. Гэта актывізавала культурныя працэсы, адразу ж пайшлі публікацыі. Але ўвесь народ, па сутнасці, гаварыў па-беларуску: працэнтаў 90 тады складала сельскае насельніцтва. Вядома, розныя мовы тады гучалі: у гарадах можна было пачуць яўрэйскую, у некаторых мястэчках гаварылі па-татарску. А потым усё стала мяняцца ў адпаведнасці з палітыкай, якая мела на мэце стварэнне адзінага савецкага народа... Шмат якія народы перажывалі падобныя перыяды ў сваёй гісторыі, але з мовай сваёй не развітваліся. У Чэхіі ж не сталі гаварыць па-нямецку, хаця там жылі немцы і раней панавала нямецкая мова...
 

— Вядома, што асабліва ў 1930-я гады тыя літаратары, што пісалі па-беларуску, былі пад пагрозай рэпрэсій. Усе. І народныя паэты таксама. Гэта разумеў і Панцеляймон Панамарэнка. Ён не мог не ўсведамляць, колькі ўжо вынішчана асоб у беларускай культуры. І не разумеў, як жа паступіць з народнымі паэтамі. Ён выклікаў Купалу і Коласа. Была размова, да якой ён, відаць, падрыхтаваўся. Таму што гаварыў пра гісторыю ВКЛ. Але быў яшчэ ліст Панамарэнкі да Сталіна, у якім кіраўнік Беларусі пісаў, што Купала і Колас карыстаюцца аўтарытэтам і пашанай як на радзіме, так і за мяжой. Тады пасыпаліся ўзнагароды...
 

— Часы ж не выбіраюць. Любы час мог быць цяжкім — але жыццё ішло. Колас быў гатовы да таго, што можа перажыць усё. Быў загартаваны. Адседзеў у турме за ўдзел у нелегальным з'ездзе настаўнікаў. А потым яму не давалі нідзе працаваць настаўнікам — гэта жорсткае выпрабаванне, калі фактычна караюць забаронай на працу, на дзейнасць. Але выкручваўся як мог, прыватныя ўрокі даваў. Я лічу, што кожны можа пераадолець любыя жыццёвыя нягоды. Камусьці для гэтага патрэбна вера. Але ёсць людзі магутнага інтэлекту, Бог у іх у саміх.

— Жыццё, сям'я, якая за ім стаяла. І Нясвіжская семінарыя шмат дала. Тады туды ішлі лепшыя хлопцы, можна было шмат чытаць — бібліятэка мелася някепская. Але пры гэтым важная яшчэ і самаадукацыя, калі чалавек асэнсоўвае тое, што прачытаў. Чытанне выхавала ў ім схільнасць да самааналізу, да пошуку адказаў на пытанні. А знайшоўшы для сябе адказы, ён дзейнічаў, разумеючы, што і дзеля чаго робіць. Бацька стаў настаўнікам, каб несці асвету іншым. Ён быў прыроджаны настаўнік. Гэта, відаць, пайшло ад дзядзькі Антося, было ўспрынята Коласам — умеў знаходзіць падыход да дзяцей. Тое, што ён рыхтаваў "Другое чытанне для дзяцей беларусаў", — гэта была мэтанакіраваная работа на тое, каб дзеці вучыліся чытаць, каб умелі адказваць на галоўнае пытанне: "Чаму?" Менавіта яно вучыць чалавека аналізаваць тое, што адбываецца навокал і ў яго жыцці.
 

— "Сымон-музыка". Гэта твор вельмі глыбокі. "Новая зямля" — паэма пранікнёная, шчырая. Гэта аўтабіяграфія, праз якую перададзена любоў да роднага краю. Па значэнні яна на першым месцы. Але "Сымон-музыка" — на мой погляд, паэма асаблівая па мастацкасці. Гэта і канструкцыя, і пабудова складанага алегарычнага сюжэта, і філасофскія роздумы. Там узняты глыбокія пытанні аб непаразуменні паміж геніямі і простым народам. Але гэтая праблема існуе не толькі ў мастацтве — яна агульначалавечая: Хрыста распялі таму, што не зразумелі. А колькі было незразумелых геніяў, якіх не захацелі пачуць: Бруна, Бродскі, Сахараў...
 

— Свае думкі ён выклаў у лісце ў ЦК КПБ у 1956 годзе пра стан мовы. Асабіста аднёс яго. І ў той жа дзень праз колькі гадзін памёр... Ён разумеў, што адбываецца з мовай, асабліва ў пасляваенны час. У Беларусі ўзнікла кадравая праблема: вялікая колькасць спецыялістаў загінула падчас рэпрэсій у 1930-я гады. Тых, хто застаўся, падкасіла вайна. Прыйшлося запрашаць спецыялістаў з Расіі, якія прыехалі са сваёй мовай. Тады трэба было ствараць прамысловасць, дзеля чаго сюды прыязджалі з Масквы, Ленінграда, Валгаграда, Варонежа, Рыбінска, Яраслаўля... Вядома, гэтыя людзі ўтваралі адпаведнае моўнае асяроддзе. На якой мове размаўляць маглі з імі? Вядома, на вялікай рускай. Але ж што значыць вялікая мова? Гэта такая ж самая мова... Колас пісаў артыкулы і выказваўся аб няўмелым карыстанні роднай мовай, аб калькаванні з рускай. Дарэчы, Колас клапаціўся пра мову ў газеце "Звязда". Ёсць артыкулы з яго заўвагамі — падкрэсленыя чырвоным алоўкам словы, якія не адпавядаюць беларускаму сінтаксісу, беларускай фанетыцы. Тады пісалі артыкулы ў тым ліку і людзі не вельмі пісьменныя, якім трэба было працаваць над сваёй мовай. Але трэба прызнаць, што тыя людзі, якія працавалі ў сферы культуры, пераходзілі з цягам часу на тую мову, якой карыстаўся народ. Таму ў сваім лісце пра мову Колас пісаў пра тое, што патрэбны прыклад, каб людзі гаварылі па-беларуску: калі начальнікі будуць карыстацца беларускай мовай, то і народ загаворыць.
 

— У Расіі — вядома ж, не. Тут — не ведаю, не прысутнічаў пры гэтым. Але калі ён выступаў на пленумах — то заўсёды па-беларуску. І ўсе цудоўна разумелі...

— Не было ніякіх адмысловых захадаў. Нармальная сям'я — як жылося, так і жылі. Дома ж мы з бацькам размаўлялі на беларускай мове. Калі прыязджалі сюды, то ўсе гаварылі на беларускай мове — а як інакш!

— Я вырас на гэтых казках. Наогул, на беларускіх казках. У Коласа была кніжка Шэйна, выдадзеная яшчэ ці не ў ХІХ стагоддзі, — зборнік беларускіх казак, песень, анекдотаў, лаянкі, фальклору. Першая мая кніга была — беларускія народныя казкі, напісаныя яшчэ з рускім "и". Мова была не тая, на якой ужо мы размаўлялі, архаічная. Але я цікавіўся кніжкамі і Шэйна, і Сержпутоўскага. Колас сам апрацоўваў казкі для дзяцей, але ўжо рабіў мастацкае афармленне народнага сюжэта.

— Напалову страціў. У нас, у тэхнароў, у даследчыкаў, у навуковых работах пераважала руская мова. Я працаваў у Фізіка-тэхнічным інстытуце Нацыянальнай акадэміі навук Рэспублікі Беларусь — тэрміналогія ўся была па-руску. Праўда, друкаваліся працы і на беларускай. А не так даўно выйшла энцыклапедыя матэматыкі на беларускай мове, што вельмі ўзрадавала. Хоць мне і самому аднойчы — у 1990-я гады — прыйшлося ў Малдавіі казаць пра неабходнасць рускай у якасці мовы міжнародных зносін. Але ў кожнага народа павінна быць і свая мова. У кожнага народа ёсць свае пісьменнікі, якія на роднай мове напісалі вялікія творы. Напрыклад, у расіян — Пушкін. Малдаване мне казалі пра Іліеску. Я ім чытаў па-беларуску...

— Чытаў...

— Мая дачка карыстаецца. Сын выкладае беларускую мову. Унучка працуе ў музеі, таксама карыстаецца. А тыя, хто працуе ў іншых установах, дзе ўсе ў асноўным рускамоўныя, вымушаныя гаварыць па-руску — такая наша сённяшняя моўная сітуацыя.

— Але калі ёсць дзве дзяржаўныя мовы, то трэба, каб чалавек валодаў дзвюма мовамі аднолькава добра. У нас зараз пісьменніцкі асяродак добра ведае беларускую мову — гэта яе падтрымлівае. Але мова жыве, калі на ёй гавораць. Нельга не ведаць родную мову каму б то ні было. Без мовы няма нацыі. Колас пра гэта пісаў.

— А яны ёсць!.. У сучаснай беларускай літаратуры ёсць творцы высокага таленту і думак, якія глядзяць далёка і імкнуцца жыць дзеля сваёй краіны.

 

"Беларускую мову можна пачуць у тэатрах і па радыё. Але што гэта за мова? Гэта непрыхаваны здзек з яе. Артысты і дыктары парушаюць элементарныя правілы вымаўлення, пастаноўкі націскаў, мова засмечана мноствам скажоных слоў-калек, няўдала запазычаных з рускай мовы. Адбываецца гэта таму, што артысты, работнікі радыё, журналісты, газетчыкі не карыстаюцца мовай у побыце".