Кругi лёсу Яна Скрыгана

Источник материала:

Калi б яго жыццё — дакладна, з усiмi перыпетыямi, грымасамi лёсу i выпадковасцямi, — пакласцi ў аснову лiтаратурнага твора, рэакцыя чытачоў, пэўна, была б такая: што за дзiўная прыдумка!..

Яго жыццё пачалося з прымхаў-павер’яў-забабонаў у вёсцы Труханавiчы на Случчыне. Неверагодна, але факт: хросным бацькам хлопчыка з беднай сялянскай сям’i стаў... мясцовы пан.

З 4-га курса Янка Скрыган пакiнуў сельскагаспадарчы тэхнiкум у Слуцку — юнак, захоплены лiтаратурай, вырашыў менавiта ёй прысвяцiць усё жыццё. Ён скончыў лiтаратурна-лiнгвiстычнае аддзяленне Беларускага дзяржаўнага унiверсiтэта, быў членам лiтаб’яднанняў «Маладняк» i «Лiтаратурна-мастацкая камуна».

Яшчэ студэнтам у 1930 г. у якасцi карэспандэнта «Звязды» працаваў на «Гомсельмашы» «па лiквiдацыi прарыву» (па наладжванню сiстэмнай арганiзацыi заводскага жыцця), у вынiку яго назiранняў выйшлi кнiгi нарысаў «Права на энтузiязм» i «Недапiсаны профiль». Пасля заканчэння унiверсiтэта працаваў у газеце «Лiтаратура i мастацтва».

Калi ў 1936-м Яна Скрыгана арыштавалi, iмя яго было ўжо даволi вядомае, у тым лiку i па кнiгах «Затока ў бурах», «Сустрэчы». Ён быў асуджаны на 10 гадоў зняволення ў лагерах i на 10 гадоў ссылкi. Сын нарадзiўся, калi бацька ўжо быў далёка...

Цяжка перажываў пiсьменнiк вестку аб тым, што сям’я загiнула пад бамбёжкай у 1941-м, — а амаль праз 20 гадоў высветлiлася, што першая жонка i сын жывыя: яны апынулiся ў Германii...

Падарункам лёсу стала знаёмства з масквiчкай Ганнай Мiхайлаўнай, якая падзялiла з iм усе нягоды, прайшла з Янам Скрыганам «па другiм крузе» выпрабаванняў...

18 гадоў жыцця ўдалечынi ад Радзiмы, калi пра творчасць нельга было i марыць... У 1955-м, пасля поўнай рэабiлiтацыi, Ян Скрыган вярнуўся ў Беларусь. Працаваў у Дзяржвыдавецтве i часопiсе «Полымя». Як добры знаўца мовы быў запрошаны на пасаду загадчыка лiтаратурна-кантрольнай рэдакцыi выдавецтва «Беларуская савецкая энцыклапедыя»... Яго кнiгi аповесцяў i апавяданняў, успамiнаў, лiтаратурных партрэтаў, артыкулаў па праблемах лiтаратурнага майстэрства i культуры мовы — сярод лепшых у гiсторыi нацыянальнай лiтаратуры.

Аб перыпетыях лёсу Яна Скрыгана мы гутарым з яго дачкой Галiнай СКРЫГАН.

— У таты было пяць сясцёр, але дзяцей у сям’i нарадзiлася намнога больш, — расказвае Галiна Iванаўна. — Гэта было нейкае насланнё: усе народжаныя хлопчыкi памiралi. Калi нарадзiўся Янка, бацькi былi ўжо немаладымi, дзесьцi пад 50, i вельмi хвалявалiся, каб хлопчык выжыў. Добрыя людзi сказалi бацьку: «Ведаеш, Аляксейка, каб i гэты сынок твой не памёр, выйдзi на досвiтку на скрыжаванне дарог, i калi ўбачыш першую ж павозку, кiдайся ў ногi гэтаму праезджаму чалавеку ды прасi быць хросным бацькам. Толькi гэта табе дапаможа...». Так i зрабiў. З ночы стаяў Аляксей на дарозе, пад ранiцу ўбачыў павозку — бухнуўся на каленi. А гэта быў мясцовы пан Ёдка — ён вяртаўся з гулянкi з суседняга маёнтка. Спынiўся: чаму чалавек кiдаецца амаль пад калёсы?.. Бацька расказаў пану пра сваё гора i пра павер’е — той адразу згадзiўся стаць хросным. I хлопчык, бачыце, выжыў! Пан яго блаславiў на доўгае, хоць i цяжкае жыццё.

— 18 гадоў з 86 — самы плён, самы росквiт! — былi перакрэслены рэпрэсiямi. Ян Скрыган адчуваў сябе чалавекам нешчаслiвага лёсу?

— Ёсць такiя глыбiнi душы, якiя застаюцца невядомымi нiкому. Людзi заўсёды трымаюць у сабе нешта патаемнае... Колькi памятаю, з дзяцiнства i да бацькавай смерцi, нiколi i блiзка не было ў яго нi крыўды, нi думак пра сваю «нешчаслiвасць» або пра чыюсьцi вiну. Ён прайшоў праз усе жорсткiя кругi жыцця — дарэчы, невыпадкова адна з яго кнiг называецца менавiта «Кругi»... Бацька быў вышэй за ўсё гэта, па-фiласофску мудра да ўсяго ставiўся, ва ўсiх сiтуацыях бачыў толькi добрае. Лейтматывам па яго жыццi ўсё роўна праходзiла: «Колькi ёсць добрых людзей!..».

— Але ж, на жаль, былi i «злыя генii», якiя пiсалi даносы на пiсьменнiкаў...

— Сяргей Грахоўскi ў дзённiках адзначае: у турме можна было адкрываць аддзяленне Саюза пiсьменнiкаў — столькi было арыштавана лiтаратараў...

— Вы, напрыклад, ведаеце, хто пiсаў на вашага бацьку?

— Ведаю. Пiсьменнiк пiсаў. I пiсьменнiца... Ды справа нават не ў гэтым. Iм суд будзе свой. Яны так замаралiся — i замаранымi ўвойдуць у гiсторыю...

Тата перажыў гэтае ўсё страшнае, нiкога не выдаў — хоць выбiвалi. I так, што ў самых страшных фантазiях немагчыма ўявiць... Мацi ўжо потым расказвала: ён прызнаваўся, што на допытах думаў толькi аб адным: «Госпадзi, хоць бы не страцiць розум ад гэтых пакут!..». Некаторыя ж людзi i невiнаватыя, якiя падпiсвалi «патрэбныя» паперы на кагосьцi, — проста яны ўжо i не ўсведамлялi, што робяць. Бацька не выдаў нiкога... Прынамсi, што значыць «не выдаў» — не было ж нiчога! Дакладней сказаць, ён не паддаўся на правакацыю агаварыць кагосьцi... Невыпадкова ён напiсаў: «Чалавек — заўсёды Бог. Але тады, калi ён падобны на самога сябе». Мой тата нiколi не здраджваў сабе... Гэта цуд, яму проста пашанцавала, што ён застаўся жывым — а многiх жа знiшчылi.

Бацька адбыў усё па «поўнай праграме», прычым не любiў успамiнаць «пра гэта». Аднойчы толькi расказаў, як сястра Ульяна яшчэ да вайны, калi можна было, накiроўвала яму пасылкi. Што яна, сялянка, магла прыслаць? Кавалак сала... Гэтае сала ён наразаў маленькiмi кубiкамi — i з’ядаў (смактаў?) па аднаму штодзень. Як ласунак... Таму ён быў вышэй бытавой раскошы, глядзеў на гэта пагардлiва. Увогуле быў аскетам, жыццё навучыла цанiць i кавалак, i скарыначку хлеба. I дабрыню людскую... Ён усвядомiў, што самае дарагое — само жыццё. I дзякуючы неверагоднаму аптымiзму — i ягонаму, i матчынаму... Мацi мая прайшла з iм «па другiм крузе» столькi — ой-ёй-ёй!

— Як яны пазнаёмiлiся?

— Калi тата адбыў 10-гадовы тэрмiн лагераў, у 1946-м, яго паклiкалi «на выхад з рэчамi». Але ж гэта не рэабiлiтацыя. Далей пачыналася высылка. Пытаецца ў турэмшчыка: «А куды мне iсцi?» Той прапанаваў: «Давай перакручу цябе тры разы — i ты ткнеш пальцам на карце Савецкага Саюза, што вiсiць на сцяне. У якую кропку патрапiш — туды i накiруешся». Так i зрабiлi. I атрымалася, што бацька «ткнуў пальцам» у Фергану. Калi так выпала — значыць, туды яму i трэба.

— Аддаўся на волю лёсу...

— Дзе ехаў, дзе iшоў — паспрабуй з Сiбiры дабрацца да Узбекiстана. Па дарозе падпрацуе, дровы пасячэ цi што iншае зробiць — яго пакормяць, iдзе далей. Да Ферганы дабраўся зусiм знясiлены, галодны-абарваны. Блукаў, пакуль не страцiў прытомнасць. Яго падабралi, адвезлi ў бальнiцу. Там падлячылi, накармiлi i нават пераапранулi — аднеслiся па-людску. I ён пайшоў шукаць якую працу. Дарога вывела да гiдролiзнага завода. Спытаў дырэктара: «Цi не патрэбен бухгалтар?» Так атрымалася, што ў лагеры, дзе ён адбываў тэрмiн, не было каму весцi бухгалтэрыю, а бацька ўмеў працаваць на лiчыльнiках з «костачкамi», увогуле быў вялiкi акуратыст. Па сутнасцi, асвоiў другую прафесiю — бухгалтара... Дырэктар завода выдатна разумеў, хто перад iм, але ўзяў на працу. «I зноў сустрэўся з добрым чалавекам!» — не раз гаварыў бацька.

На гэтым заводзе iнжынерам працавала мая мацi, Ганна Мiхайлаўна. Сама яна масквiчка — завод у час вайны быў эвакуiраваны. Мацi на той час была адна, першы муж загiнуў, сыну Алiку — амаль 10 гадоў. Бацька таксама атрымаў горкую вестку аб трагiчнай гiбелi першай сям’i.

— «Просто встретились два одиночества...»?

— Так. Мацi потым расказвала: «Бачу — настолькi прыстойны чалавек...». I Алiк да майго бацькi вельмi прывязаўся (ён зараз у Рызе жыве). Пажанiлiся. Я нарадзiлася ў Фергане... Але бацька пачаў страшна пакутаваць ад узбекскага клiмату — неверагодная была настальгiя.

Нашмат пазней, ужо пасля рэабiлiтацыi, жывучы ў роднай Беларусi, Ян Скрыган напiсаў: «Цяпер я гляджу на сваю дарогу, як на далёкi сон. Мая бiяграфiя здаецца мне вельмi доўгаю, i я дзiўлюся, як многа ў ёй месцiцца. Я зазнаў i трагiзм, i роспач, зведаў цану радасцi i надзей: быў на гранi таго горкага адчування, калi чалавек астаецца без радзiмы — не мае на яе права, i зразумеў, якое гэта вялiкае i дарагое пачуццё — бацькаўшчына.

Лёс кожнага чалавека — гэта свой лёс, але без лёсу народа няма i свайго лёсу. Часта я думаю, у якой душэўнай спустошанасцi жывуць тыя, што апынулiся на далёкiх, чужых землях. Я не гавару пра здраднiкаў i палiтычных злачынцаў, яны самi пазбавiлi сябе бацькаўшчыны. А маю на ўвазе тых, што па волi часу i падзей, па якой невялiкай правiннасцi або i зусiм без правiнкi — па прымусу — пакiнулi сваю зямлю. Бацькаўшчына iм мроiцца толькi ў харошых снах. Я ведаю, што iм цяжка, што перад сабою летуценна яны бачаць бясконца дарагiя родныя нiвы, лугi, кветкi i травы, ранiцы i вечары, вузкiя сцежачкi сярод жытоў i хаты; што iм чутны нашы песнi, што iм свецiць наша сонца, як надзея, як права астацца людзьмi».

Бацьку снiлiся беларускiя краявiды — а там жа нiчога падобнага няма, суцэльная пустэча, суш, безжыццёвыя пясчаныя горы.

— Белае сонца пустынi...

— Вось-вось! I малярыя бiла бясконца. Мацi i Алiк перакалацiлiся ў хваробе. Мясцовыя людзi генетычна адаптаваныя да таго клiмату, а прыезджыя...

Знаёмы бацькi, яшчэ па сiбiрскiм лагеры, апынуўся на сланцахiмiчным камбiнаце «Кiвiылi» ў Эстонii, дзе патрэбен быў бухгалтар. Мы пераехалi туды. На камбiнаце склалася крытычная сiтуацыя, ён быў на мяжы закрыцця — але бацька «разгроб» усе справы.

А потым... Аднойчы ў яго кабiнет увайшлi двое ў цывiльным: «Вы Скрыган? Збiрайцеся». Гэта быў другi «заход». I прысуд — вечнае пасяленне: жыць можна было толькi ў «мядзвежым куце», пад наглядам...

Але бацька зноў радаваўся: канваiр аказаўся добрым чалавекам, дазволiў зайсцi дадому развiтацца... Мы засталiся ў Эстонii. Сцэнарый вядомы: сям’я «ворага народа»... Мацi магла трапiць у Магадан цi куды заўгодна, а нас, дзяцей, — у дзiцячыя дамы. Нiхто нi ў кога тады не пытаўся — насiльна адрывалi ад мацярок... Нас выратавала мамiна iнтуiцыя. Руская жанчына, масквiчка, i такая адчайная — як у Някрасава: «Коня на скаку остановит, в горящую избу войдет...». Першыя днi, канешне, быў шок. Потым яна пачала прыкiдваць, што ж можа быць далей. Нiхто не ведаў, што яна купiла бiлеты на цягнiк, каб з’ехаць...

— Куды?

— Да бацькi. Атрымлiваецца, яна сама сябе саслала ў Сiбiр разам з дзецьмi... Ссыльных там было вельмi многа — i такiя iнтэлiгентныя людзi! Мы сябравалi сем’ямi, разам адзначалi святы — жыццё ж працягвалася.

За намi, канешне, сачылi. Гэта смешна, яны ж бачылi ўсё самi — за кiм сачыць? Жыве сям’я, двое дзетак... А мая мацi такая гасцiнная, заўсёды запрашала за стол — нашым наглядчыкам, можа, нават i сорамна было, што павiнны правяраць. Мы ўжо няблага абжылiся i прывыклi да гэтага рэзка кантынентальнага клiмату. Маразы зiмой — пад 50о: валёнкi, кажухi, пуховыя хусткi. Выходзiш на вулiцу захутаўшыся, толькi вочы... Лета кароткае, але спёка — пад 50 градусаў, таму за два месяцы ўсё паспявала вырасцi, мы рабiлi добрыя нарыхтоўкi на зiму.

— Будучы ў ссылцы, Ян Скрыган хоць крышку папiсваў?

— Гэта было катэгарычна забаронена. I сачылi за iм менавiта дзеля таго, каб ён нiчога не пiсаў. Увогуле не павiнна было быць нiякiх папер з запiсамi.

Нiхто не ведаў, што бацька пiсьменнiк — i я таксама не ведала. Бухгалтар i бухгалтар...

— Нават праз 18-гадовую разлуку з Радзiмай Ян Скрыган здолеў захаваць такую арганiчную беларускую мову...

— Родная мова — яго любоў. I, мабыць, прыродны талент.

— Там, у далёкай Сiбiры, калi вы былi яшчэ маленькай, — цi размаўляў з вамi бацька па-беларуску? Цi вучыў гаварыць па-беларуску?

— Канешне! Побач з намi жыў Пётр Адамавiч Крывец, таксама ссыльны беларус. Яны як збiралiся, заўсёды гутарылi па-беларуску. А як спявалi! Беларускiя песнi — такая аддушына для iх была... Я скончыла кансерваторыю, музыкант, але i дагэтуль не магу знайсцi песню, якая помнiцца ў выкананнi бацькi яшчэ з майго сiбiрскага дзяцiнства. Словы запомнiла толькi выбарачна: дзед бабу палюбiў, ажанiўся, а потым аказалася, што яна благая — i вырашыў утапiць:

Цяпер, баба, кайся,

Крыху пакупайся!

Толькi баба узнырне —

А дзед кiем падпiхне!

— Вы памятаеце, як прыйшла вестка пра рэабiлiтацыю?

— Для iх гэта стала нечаканасцю: было ж сказана — вечнае пасяленне. А тут — рэабiлiтацыя, аднаўленне ва ўсiх правах. Пiсьмо аб рэабiлiтацыi прыйшло па пошце — мацi пабегла да таты на працу, але не магла вымавiць нi слова...

Бацька адразу акрылiўся. Але ўявiце сiтуацыю: чалавеку ўжо пад 50, гэта ж не жарт — усё пачынай спачатку. Тым больш, пасля столькiх вырваных з жыцця гадоў зноў увайсцi ў лiтаратуру... Дарэчы, не ўсе, хто атрымаў рэабiлiтацыю, паехалi на радзiму. Крывец, напрыклад, застаўся: столькi гадоў у Сiбiры, прывык, абжыўся... А бацька паехаў «у разведку» ў Беларусь. Сустрэўся з Петрусём Броўкам — а гэта ж яго сябар з маладосцi, яны разам пачыналi на Вiцебшчыне. Убачыўся з Заiрам Азгурам — з iм разам кватэру здымалi, калi яшчэ абодва былi «нiхто», дзялiлi папалам хлеб-соль... Бацьку вельмi цёпла прымалi i равеснiкi, i маладзейшыя пiсьменнiкi. Iван Шамякiн быў старшынёй Саюза пiсьменнiкаў, так па-чалавечы паставiўся... Бацька ўбачыў, што можна зноў брацца за сваю любiмую лiтаратурную дзейнасць. I выклiкаў нас.

— Ян Скрыган вядомы i як аўтар надзвычай цiкавых лiтаратурных партрэтаў...

— Вярнуўшыся пасля рэабiлiтацыi ў Мiнск, ён адчуў, што пакаленне пiсьменнiкаў, якiх ён ведаў у маладосцi, — тых, якiя расстраляны, загiнулi ў Сiбiры, i тых, якiя выпадкова засталiся жывымi, — аказалася амаль напалову забытым. У яго ўзнiк намер вярнуць iх аблiччы сучаснасцi, хоць гэта была цяжкая задача: прайшло шмат гадоў. Але ў лагеры i на высылцы ён часта ўзгадваў тое, што было яму асаблiва дарагiм да арышту. Так нарадзiлiся ўспамiны пра лiтаратурнае жыццё 20—30-х гадоў...

— Галiна Iванаўна, прабачце, а як склаўся лёс першай сям’i Яна Скрыгана?

— Сын Севачка нарадзiўся, ужо калi бацьку арыштавалi. Першая жонка Галiна дакладна не ведала, дзе муж: iх жа пераводзiлi этапамi па розных кропках, многiя i памiралi на этапах... Сувязi памiж iмi фактычна не было, але нейкай «галубiнай поштай» вестачкi даходзiлi. Бацьку аднойчы перадалi: «Мужайся, Яначка, у пачатку вайны ў твой дом трапiла бомба, сям’я загiнула». З гэтым цяжкiм адчуваннем трагiзму ён i жыў. Мая мацi, дарэчы, ведала, што яго першая жонка i сын загiнулi, i прапанавала: калi народзiцца дачка, назавём Галiнай у памяць пра жонку, а калi сын — Усеваладам. Таму я i Галiна... А ў 1963-м з Заходняй Германii на адрас Саюза пiсьменнiкаў прыйшоў лiст для Яна Скрыгана. Быў i фотаздымак маладога чалавека, вельмi падобнага на яго, на абароце надпiс: «Дарагому бацьку ад сына Усевалада». У пiсьме ён паведамiў, што ў вайну апынулiся з мацi ў Германii. Выпадкова ўбачыў кнiгу Яна Скрыгана — вырашыў напiсаць, не спадзеючыся нават, што лiст дойдзе... Яны перапiсвалiся — сын з бацькам, якiя нiколi не бачылi адзiн аднаго. Зараз з iм перазвоньваемся. Мой сярэднi сын — таксама Ян Скрыган — сустракаўся з Усеваладам у Германii. Ясiк хоча ўзяць у яго вiдэазапiс, каб паказаць на ўрачыстай вечарыне, прысвечанай юбiлею Яна Скрыгана, якая адбудзецца 30 лiстапада ў Доме лiтаратара.

— Цiкава, а хто па прафесii Ян Скрыган-малодшы?

— Ён музыкант, гiтарыст — таксама займаецца творчасцю, i даволi паспяхова...