Змагар за беларускiя землi

Источник материала:

АСОБА: ЛЁС, СПРАВЫ, ЧАС

Хаця, уласна кажучы, умовы для гэтага былi не самыя спрыяльныя. Умовы як знешнiя, так i ўнутраныя. I перш за ўсё — з-за пастаяннай i моцнай нямецкай агрэсii. Ды i дыпламатычная экспансiя Польшчы з мэтай аб’яднання з Вялiкiм княствам у адну дзяржаву плюс зусiм неабгрунтаваныя прэтэнзii Маскоўскага вялiкага княства на спрадвечныя беларускiя землi давалi аб сабе знаць.

На шляху да вялiкакняжацкага пасада Вiтаўт, народжаны ў 1350-м, доўгiя гады змагаўся са сваiм стрыечным братам Ягайлам, сынам Альгерда. Тым самым Ягайлам, якi ў 1382 годзе забiў бацьку Вiтаўта — Кейстута. Вiтаўт трапiў да Ягайлы ў палон, быў пасаджаны ў Крэўскi замак, аднак змог уцячы з-пад варты. I каб адпомсцiць стрыечнаму брату, ён iдзе на саюз з Ордэнам крыжаносцаў, прымае каталiцтва. Тут жа становiцца васалам Тэўтонскага ордэна, у 1384-м уступае яму Жамойцiю.

Праўда, неўзабаве Вiтаўт зразумеў: у змаганнi з Ягайлам няма анiякай перспектывы. Тым больш, што ў 1385 годзе той становiцца польскiм каралём i яшчэ больш пашырае сваю ўладу. Вiтаўт iдзе на прымiрэнне.

Атрымаўшы ад Ягайлы Берасце i Гародню, большасць насельнiцтва якога тады спавядала праваслаўе, у гэту веру пераходзiць i сам Вiтаўт. Але зноў жа ненадоўга: у тым жа 1385-м разам з Ягайлам i iншымi князямi валадар Гарадзенскi, Трокскi i Берасцейскi, так бы мовiць, вяртаецца ў каталiцтва. Здарылася гэта падчас заключэння Крэўскай унii.

У 1388 годзе Вiтаўт, перакананы ў вялiкай небяспецы Крэўскай унii для Вялiкага княства Лiтоўскага, а найбольш, хутчэй за ўсё, незадаволены i пакрыўджаны прызначэннем Ягайлам сваiм намеснiкам у ВКЛ Скiргайлы, пачаў, а па сутнасцi i ўзначалiў, барацьбу феадалаў Вялiкага княства супраць Ягайлы. Ён вядзе перамовы, а потым i заключае саюз з вялiкiм князем маскоўскiм Васiлём I, што падмацоўвае выданнем за яго сваёй дачкi Соф’i.

У 1392 годзе ён нарэшце дамагаецца свайго. Больш чым двухгадовая настойлiвая i жорсткая барацьба заканчваецца заключэннем Востраўскага пагаднення, у адпаведнасцi з якiм Вялiкае княства Лiтоўскае на прававой аснове аднавiла сваю самастойнасць, хаця падчас Крэўскай унii яна i не была страчана фактычна. Вiтаўт становiцца вялiкiм князем ВКЛ.

Аднак змаганне за ўладу, за княжацкi трон не спыняецца нi на iмгненне. Лiтаральна адразу ж супраць Вiтаўта паўстаюць князi Дзмiтрый з Северска, Фёдар з Падолля i Свiдрыгайла з Вiцебска. Заклiкаўшы на падмогу палякаў, вялiкi князь ВКЛ атрымаў над iмi перамогу. Ён не толькi ўзяў iх у палон, адабраў iхнiя ўдзельныя гаспадараннi, але i паспрыяў тым самым умацаванню Вялiкага княства Лiтоўскага ў цэлым.

Па прыкладу Альгерда Вiтаўт вёў палiтыку ВКЛ i дастасавальна да Смаленскай, Пскоўскай i Ноўгарадскай зямель. Так, скарыстаўшы мiжусобную барацьбу смаленскiх князёў, ён у 1395 годзе заняў Смаленск, падпарадкаваў яго Вялiкаму княству, пакiнуўшы там свайго намеснiка. Яшчэ праз тры гады — у 1398-м — Вiтаўт убачыў i адчуў, што ёсць магчымасць займець уладу i над Ноўгарадам: папалохаўшы яго вайсковым уварваннем, ён дабiўся прызнання тамтэйшымi князямi ягонай вярхоўнай улады.

Ды не ўсё было так светла i бясхмарна на гарызонце ўладання князя Вiтаўта. У перадапошнiм годзе ХIII стагоддзя — 1399-м — ён выступiў саюзнiкам беглага татарскага князя Тахтамыша ў мiжусобнай вайне i пацярпеў нечаканае паражэнне ў вядомай бiтве на Ворскле. Смаленск i Ноўгарад не маглi не скарыстаць гэту няўдачу нязванага гаспадара i ўзнялi бунт супраць вялiкага князя ВКЛ. Аднак палякi, бачачы i выдатна разумеючы непавагу большасцi насельнiцтва Вялiкага княства Лiтоўскага да Крэўскай унii, перайшлi тады да тактыкi павольнай дыпламатычнай экспансii. Пад iх прымусам у 1401 годзе заключаецца Вiленска-Радамская унiя, паводле якой ВКЛ i Польшча абавязваюцца разам дзейнiчаць супраць знешнiх ворагаў. Больш за тое, у адпаведнасцi з унiяй польскiя феадалы абавязвалiся ў выпадку смерцi Ягайлы не выбiраць караля без згоды феадалаў Вялiкага княства Лiтоўскага, пацвярджалася i права вялiкага князя Вiтаўта на самастойнае кiраванне ВКЛ. Праўда, прызнавалiся i спадчынныя правы Ягайлы, якi ў акце унii названы «найвышэйшым князем лiтоўскiм». Вiленска-Радамскай унiяй быў юрыдычна замацаваны саюз раўнапраўных дзяржаў — ВКЛ i Польшчы — падчас барацьбы з нямецкай агрэсiяй.

А яшчэ раней — у 1404-м — Вiтаўт з дапамогай палякаў уцiхамiрыў Смаленск. Ноўгарад жа, падтрыманы Маскоўскiм княствам, наадварот пазбавiўся ягонай улады. У барацьбе за гэту ўплывовую зямлю ён тройчы хадзiў на Маскву. Падчас апошняга паходу, у 1408 годзе, войскi Вiтаўта i маскоўскага князя Васiля I сышлiся на рацэ Угры, аднак, не пачынаючы паядынку, князi заключылi мiрнае пагадненне i вызначылi мяжу памiж сваiмi ўладаннямi па гэтай рацэ.

Жадаючы вярнуць пад сваю ўладу Жамойцiю i перамагчы Тэўтонскi ордэн, Вiтаўт у цесным супрацоўнiцтве з Ягайлам настойлiва рыхтаваў паход аб’яднаных войскаў Вялiкага княства Лiтоўскага i Польскага каралеўства супраць крыжаносцаў. У вынiку перамогi ў Грунвальдскай бiтве 1410 года i заключэння Тарунскага мiру ў наступным, 1411 годзе Жамойцiя была вернута ў склад ВКЛ.

Арыентуючыся на Польшчу, князь Вiтаўт не супраць быў мець i самастойнасць, незалежнасць ад каго-небудзь... Двойчы — у 1429 i 1430 гадах — ён спрабаваў атрымаць ад папы рымскага каралеўскую карону i тытул караля, аднак польскiя ўладары, натуральна ж, рабiлi ўсё, каб не дапусцiць гэтага. I, тым не менш, як справядлiва зазначаў вядомы даследчык нашай даўнiны Мiкалай Iванавiч Ермаловiч, «як i ў ранейшыя часы, так i пры Вiтаўце, федэратыўнае Вялiкае княства Лiтоўскае найперш вызначалася як беларуская дзяржава».

Памёр князь ВКЛ Вiтаўт у 1430-м, у 80-гадовым узросце.