Тэатр у турме

Источник материала:

Вольга МЯДЗВЕДЗЕВА

Натура

Днямi ў Мiнску адбыўся незвычайны спектакль. Упершыню ў гiсторыi Беларускай дзяржавы на сталiчнай сцэне iгралi актрысы, якiя з’яўляюцца асуджанымi за цяжкiя i вельмi цяжкiя злачынствы. Яны расказалi гледачам гiсторыю пра страшныя наступствы адсутнасцi любовi. Пра любоў скажоную i падмененую. Яны расказалi пра сябе i... пра нас. I не паверыць iм было немагчыма.

Спектакль — вынiк праекта «Тэатр у турме», распачатага ў 2004 годзе Беларускiм саюзам жанчын i шведскай грамадскай арганiзацыяй «N-Studio». Iдэю прывёз у Беларусь шведскi рэжысёр Йон Йонсан (Jan Jonson), вядомы сваiмi тэатральнымi работамi са зняволенымi Швецыi i Амерыкi. Некалькi гадоў таму ён аб’ездзiў турмы Расii, Украiны i Беларусi з мона-спектаклем па ўласнай п’есе «Нешта па-сапраўднаму...», у якой расказваў пра лёс сваiх акцёраў, якiя адбываюць (у калiфарнiйскай турме пажыццёва) цi адбывалi падчас работы над спектаклем пакаранне, пра тое, як тэатр змянiў iх жыццё. Ён здолеў «заразiць» iдэяй актывiстаў Беларускага саюза жанчын i разам з iмi ўпэўнiць кiраўнiцтва пенiтэнцыярнай сiстэмы Беларусi ў тым, што праект варты таго, каб паспрабаваць яго ажыццявiць. Шведскi бок выдаў грант, а Таццяна Сафроненка, член прэзiдыума Беларускага саюза жанчын i дэпутат Палаты прадстаўнiкоў стала галоўным арганiзатарам праекта. Выбар спынiўся на Гомельскай жаночай калонii № 4. Восем месяцаў акцёр Гомельскага абласнога драматычнага тэатра Аляксей Бычкоў у якасцi рэжысёра-пастаноўшчыка працаваў з жанчынамi, якiя адбываюць пакаранне ў гэтай калонii. П’есу Аляксей Бычкоў абраў сам: «Восем любячых жанчын» Раберта Тама. Упершыню спектакль быў паказаны 11 лiстапада 2005 года ў самой калонii, праз месяц — на сцэне Гомельскага абласнога драматычнага тэатра. I вось трэцi i, на жаль, апошнi раз — у Мiнску.

Дачка мiльянера вяртаецца на канiкулы дадому i праз некаторы час высвятляецца, што бацька яе забiты. Непагодаю дом адрэзаны ад свету, немагчыма выклiкаць палiцыю, i ўсiм ясна, што забойца — адна з васьмi жанчын, якiя засталiся дома. У вынiку «ўнутранага расследавання» высвятляецца, што кожнай з iх ёсць што хаваць ад iншых, кожная прытвараецца i манiць. I што ў смерцi галавы сям’i, спачатку несапраўднай, але потым рэальнай, вiнаватыя... ўсе.

Нягледзячы на адсутнасць афiш i рэкламы, зала мiнскага Дома культуры «Матрыца» была амаль поўная: дзеячы культуры, студэнты, курсанты, дэпутаты, журналiсты, супрацоўнiкi дэпартамента выканання пакаранняў i сваякi выканаўцаў... «Бiлецiк», а дакладней, запрашэнне ветлiва пыталi на ганку высокiя прыгожыя хлопцы ў камуфляжы з аксельбантамi i ў белых пальчатках. У праходах, ля сцэны, у фае стаялi жанчыны з бэйджамi «Ахова». Гэта стварала асаблiвую атмасферу: урачыстую i, разам з тым, строгую. I хоць усё гэта, i прамова вядучых з вiдэаролiкам-храналогiяй, нагадвала пра спецыфiчнасць прадстаўлення, пасля першых пятнаццацi хвiлiн немагчыма ўжо было ўявiць, што жанчыны, якiя iграюць на сцэне — асуджаныя, што кожная з iх адбывае пакаранне за злачынства. I вось менавiта гэта i было галоўным адкрыццём: тыя, што былi на сцэне, НIЧЫМ не адрознiвалiся ад тых, што сядзелi ў глядацкай зале. Першыя НЕ былi горш за другiх. Гэта было настолькi вiдавочна, што рабiлася страшна. Страшна ад асэнсавання, наколькi блiзкая ад кожнага з нас гэтая мяжа, наколькi яна на самай справе непрыкметная — мяжа, па другi бок якой мы губляем.

Падумалася, што, можа, грамадства падсвядома «мецiць» злачынцаў ярлыкамi, адгароджваецца ад iх, каб сябе ўпэўнiць, што яно тут нi пры чым, што гэтыя людзi — «выпалi», i адказнасць за такое «выпадзенне» толькi на iх самiх. Баязлiвая рэакцыя самаабароны: адмежавацца, адвярнуцца, зрабiць выгляд, што нас гэта не датычыцца. Але ж гэта самападман. Не датычыцца, пакуль сам не апынешся ў падобных умовах. Пакуль сам не сустрэнешся са злом (i не так ужо важна: у якасцi пацярпелага або вiнаватага). Памятаеце «крык» Дастаеўскага пра тое, што ў кожным здзейсненым злачынстве вiнаваты ўсе мы. Сваiм раўнадушшам, знявагай, эгаiзмам. Нам лягчэй думаць, што злачынства здзяйсняюць нейкiя монстры, людзi як бы з iншага цеста зробленыя. Але вось яны перад намi — прыгожыя, вясёлыя, грацыёзныя, удумлiвыя, любячыя, таленавiтыя... Якiя жыццёвыя абставiны штурхнулi iх за ракавую рысу? Калi яны, гэтыя жанчыны, настолькi не адрознiваюцца ад нас, значыць i абставiны былi не iншапланетныя.

На iх не проста было прыемна глядзець, яны прымушалi любавацца сабой, сваёй гульнёй, спачатку трошачкi напружанай, але затое пасля першых апладысментаў, пасля першага шчырага смеху залы — iскрамётнай i глыбокай, нiбы раптам лопнулi нейкiя стрымлiваючыя рамянi няўпэўненасцi. За кожнай з iх амаль фiзiчна адчувалася вялiкая ўнутраная работа, пры тым што яны iгралi такiя розныя характары: ласкавая да ўсiх у доме старая аканомка, флегматычная гаспадыня, iстэрычная цётка, легкадумная дачка, «цiхая» бабуля... У гэтым, безумоўна, вялiкая заслуга рэжысёра-пастаноўшчыка спектакля Аляксея Бычкова, з якiм удалося пагутарыць перад сталiчнай прэм’ерай. Свой удзел у праекце ён назваў шчаслiвай выпадковасцю.

— Шчаслiвая для вас?

— Так, менавiта для мяне. Гэты перыяд быў для мяне... часам цяжкай працы i знаходак. Бо ў вынiку я знайшоў вельмi шмат уласна для сябе. У зносiнах са шведамi, у зносiнах з беларускiмi жанчынамi, ад якiх залежала ажыццяўленне задум: дэпутатам Таццянай Сафроненка, начальнiкам калонii Святланай Паходавай, намеснiкам начальнiка калонii Маргарытай Зiнкевiч. I самая галоўная знаходка — зносiны з гэтай цудоўнай «дванаццаткай»...

— Не «васьмёркай»?

— У спектаклi заняты 10 чалавек, хоць па п’есе — восем. Я ўвёў яшчэ два персанажы. I яшчэ дзве жанчыны саўдзельнiчалi ў гэтай авантуры — мастак i памочнiк рэжысёра. Вось знаёмства з iмi i ёсць для мяне надзвычай важны жыццёвы вопыт. Бо, каб выйсцi на правiльнае рашэнне той цi iншай сцэны спектакля, нам трэба было зразумець адзiн аднаго, адзiн аднаму паверыць i даверыцца. Гэта потым ужо я iм казаў пра тое, што спектакль — пра чысцiню ўзаемаадносiнаў, пра праўду, пра любоў. Таму там з’явiлася i песня Шарля Азнавура, якая праходзiць лейтматывам праз увесь спектакль. Вечная любоў — тое, што павiнна рухаць чалавечымi ўзаемаадносiнамi. На рэпетыцыi я ўвесь час казаў: ты гэтай песняй павiнна несцi не толькi тэкст, а тое, што ты хочаш сказаць, тое, што застаецца па-за словамi: «Жанчыны, чаму мы ТУТ? Мы павiнны быць ТАМ i аддаваць сваю любоў ТАМ!»

Я сачыў за iх вачыма i праз тры-чатыры месяцы працы ўбачыў, што яны сталi па-iншаму глядзець i адна на адну, i на тое, дзеля чаго мы збiралiся. Вось дзеля гэтага варта жыць i працаваць.

— Цяжка было знайсцi актрыс?

— Не.

— Вы праводзiлi нейкi адбор?

— Па форме так званы кастынг быў. Але я нiводнаму чалавеку не сказаў: выбачайце, вы нам не патрэбны. Тэатр — вельмi складаная вытворчасць. Замешаная на цярпеннi i веры. Адбываўся натуральны адбор. Нехта разумеў: не маё. I я не трымаў.

— Самая вялiкая складанасць?

— Час прыцiркi. Не магу назваць той дзень, калi я адчуў, што яны мне вераць. Але калi гэта адбылося, праца пайшла па-iншаму.

— Праект будзе мець працяг?

— Гэтага я не ведаю, але для мяне ён будзе мець працяг у аповесцi, якую збiраюся напiсаць, i, магчыма, у п’есе. Вельмi шмат паралеляў у лёсе маiх актрыс i гераiнь Тама.

— Дык што гэта за жанчыны — вашы актрысы?

— Цудоўныя людзi. Вось усё, што я магу сказаць. Яны ўсе розныя, непаўторныя, са сваiм светапоглядам. Але тое, што iх аб’ядноўвае — гэта iмкненне i жаданне ўдзельнiчаць у гэтым праекце. А для гэтага патрэбна смеласць: адкрыцца, зазiрнуць у сваю душу i нешта сказаць людзям. Каб мець права нешта сказаць iншым, трэба спачатку сказаць гэта сабе, быць бязлiтаснай да самой сябе i спачувальнай да астатнiх.

— Спектакль — мэта або сродак?

— Канешне, сродак. Сутнасць не ў спектаклi, сутнасць у тым, што ўдзельнiкi праекта, усе, у вынiку сталi iншымi. Гэтыя жанчыны па-iншаму глядзяць на жыццё.

— Вы ў гэтым ўпэўненыя?

— На сто працэнтаў. Адна з iх стала пiсаць вершы...

— Вы не баiцеся, што цяпер iм будзе цяжэй?

— Не. Цяжкасцяў заўсёды хапае. Цi мала iх у нас?..

— Але цi не будзе ў iх адчування невыноснасцi вяртання ў фiзiчную няволю пасля гэтага выхаду на «вольную» сцэну, апладысментаў, кветак... Нiбы паказалi свет i зноў закрылi акенца.

— Не, я так не думаю. Па-першае, яны дастаткова разумныя, нават мудрыя жанчыны. А па-другое, тая свабода, якую яны набылi, не фiзiчная, а ўнутраная — свабода, якая не iснуе без адказнасцi — застанецца з iмi. Яе нiхто ўжо не зможа адняць.

Пасля спектакля гледачы доўга не разыходзiлiся. Уладзiмiр Коўчур, начальнiк Дэпартамента выканання пакаранняў выказаў вялiкую задаволенасць атрыманым вынiкам, узнагародзiў медалём Таццяну Сафроненка i граматамi начальнiка калонii, яе намеснiкаў i рэжысёра. Актрысы былi ўзнагароджаны трыма суткамi пазачарговага спаткання.

i правам на атрыманне пазачарговай пасылкi.

— Нам вельмi патрэбныя такiя праекты, — звярнуўся да залы Уладзiмiр Коўчур. — Да лепшага змянiўся псiхалагiчны клiмат у папраўчай установе... Дзякуючы яму павялiчваюцца шанцы на рэабiлiтацыю жанчын пасля вызвалення, на iх вяртанне да нармальнага жыцця. Давайце агульнымi намаганнямi працягнем гэтую справу. Вельмi хацелася б падобную работу распачаць ва ўстановах для непаўналетнiх.

Частка дэпутатаў тут жа засталася абмеркаваць магчымасць працягу тэатральнай работы са зняволенымi.

— Мы вельмi разлiчваем на дзеячаў тэатра. На сталiчных рэжысёраў,.. — сказала Таццяна Сафроненка.

Калi я iшла на спектакль, то думала, што трэба будзе даведацца пра тое, за што ж гэтыя людзi трапiлi за краты. Але пасля спектакля такое жаданне знiкла. Можа таму, што яны адказалi. У глабальным сэнсе слова. А падрабязнасцi былi ўжо не так i важныя. Шкада толькi, што спектакль гэты ўбачыла вельмi абмежаваная колькасць людзей.