Рукапісы не гараць. Іосіф Воўк-Левановіч

6 лістапада 2011 года спаўняецца 120 гадоў з дня нараджэння беларускага мовазнаўцы Іосіфа Васільевіча Воўка-Левановіча (1891–1943).

Іосіф Васільевіч Воўк-Левановіч

І.В. Воўк-Левановіч нарадзіўся ў вёсцы Копча Свіслацкай воласці Бабруйскага павета (цяпер Асіповіцкі раён Магілёўскай вобласці) у сялянскай сям’і. У аўтабіяграфіі Воўк-Левановіч пісаў, што ў 10 год бацькі ўладкавалі яго ў Бабруйскую гімназію таму, што замужняя сястра, якая жыла ў горадзе, змагла даць яму бясплатную кватэру і харчаванне. За выдатныя поспехі ў вучобе быў вызвалены ад аплаты. У 1911 годзе скончыў гімназію з сярэбраным медалём.

Аўтабіяграфія. Аўтограф (2-я пал. 1920-х гг.)

У тым жа годзе Воўк-Левановіч паступіў у Пецярбургскі ўніверсітэт на гісторыка-філалагічны факультэт. Падчас вучобы наведваў семінары акадэміка А. Шахматава, прафесара І. Бадуэна дэ Куртэнэ, слухаў лекцыі па стараславянскай мове, гісторыі і дыялекталогіі рускай мовы акадэміка Я. Карскага. На жыццё зарабляў прыватнымі ўрокамі.

Першая сусветная вайна на доўгія гады спыніла вучобу юнака. У 1914 годзе, скончыўшы тры курсы ўніверсітэта, ён па ўласным жаданні пайшоў на фронт. З 1914 па 1918 г. служыў у арміі. У 1918 годзе пасля некалькіх раненняў і цяжкой хваробы быў прызнаны непрыдатным да далейшай вайсковай службы і вярнуўся да бацькоў. Амаль два гады выкладаў рускую і лацінскую мовы ў Бабруйскай прыватнай гімназіі Гадыцкага-Цвіркі і Клецкай грамадскай гімназіі.

З 1920 па 1922 год служыў у Чырвонай Арміі, апошні год службы быў штатным выкладчыкам рускай мовы на 81-х Мінскіх камандных курсах. Толькі праз восем гадоў, ўвосень 1922 года, Воўк-Левановіч нарэшце змог узнавіць вучобу ва ўніверсітэце і ў маі 1923 года атрымаў дыплом аб яго заканчэнні. Як таленавітаму і перспектыўнаму выпускніку яму прапаноўваюць месца выкладчыка на кафедры рускай мовы, але Воўк-Левановіч адмаўляецца і вяртаецца на радзіму.

Працуе ў Мінску выкладчыкам беларускай мовы і літаратуры ў польскім і яўрэйскім педагагічным тэхнікумах. У 1924 годзе яго залічаюць асістэнтам на кафедру гісторыі беларускай мовы Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, а праз тры гады Воўк-Левановіч атрымлівае званне дацэнта.

"План заняткаў аспіранта пры катэдры гісторыі беларускай мовы Беларускага дзярж. Універсітэту – Воўк-Левановіча, Восіпа Васілёва, на 1925/26 акад. год". Аўтограф. 1925 г.

Пэўнныя выкладчыцкія здольнасці ў спалучэнні з шырокай эрудыцыяй вылучалі яго сярод выкладчыкаў. Універсітэцкія курсы Воўка-Левановіча па гісторыі беларускай мовы, рускай мовы, мовазнаўчыя семінары заўсёды выклікалі вялікую цікавасць сярод студэнтаў.

Канспекты курса гісторыі беларускай мовы. Аўтограф. 1927–1929 гг.

І.В. Воўк-Левановіч. Форма будучага адносна прошлага (“буду-лъ”) у “Літоўскай метрыцы”. Аўтограф. (1927 г.)

Але Воўк-Левановіч не абмяжоўваўся толькі выкладчыцкай дзейнасцю. У ім арганічна спалучаліся і педагог, і навуковец. Галоўнымі аб’ектамі яго навуковых даследванняў былі гісторыя беларускай мовы і беларуская дыялекталогія. У 1925 годзе вучоны друкуе сваю першую навуковую працу "Гістарычнае вывучэнне беларускай мовы ў славянскай міфалогіі", а ў 1926 годзе выйшаў з друку яго гісторыка-дыялекталагічны нарыс "Беларускае аканне".

"Аканнне ў сучасных беларускіх гаворках". Запісы І.В. Воўка-Левановіча да нарыса "Беларускае аканне". Аўтограф. (1926 г.)

І.В. Воўк-Левановіч. Беларускае аканне. 1926 г. Выданне з дарчым надпісам І.В. Воўка-Левановіча А.К. Сержпутоўскаму.

Як вынік вывучэння мовы скарынаўскіх выданняў з’явіўся артыкул, падрыхтаваны да 400-годдзя беларускага друку, "Мова выданняў Францішка Скарыны" (1925).

І.В. Воўк-Левановіч. Мова выданняў Францішка Скарыны. 1927 г. Асобны адбітак са зборніка "Чатырохсотлецце беларускага друку" з дарчым надпісам І.В. Воўка-Левановіча К.А. Пушкарэвічу.

У 1927 годзе вучоны выдаў на ўласныя сродкі літаграфічным спосабам "Лекцыі па гісторыі беларускай мовы", якія былі зацвержаны Народным камісарыятам асветы БССР як вучэбны дапаможнік (перавыдадзены ў Мінску ў 1994 годзе).

Водзыў Я. Карскага пра навуковую дзейнасць І. Воўка-Левановіча. 1928 г.

І.В. Воўк-Левановіч з М.М. Нікольскім і А.М. Вазнясенскім. (2-я пал. 1920-х гг.)

У тым жа 1927 годзе пры Інстытуце беларускай культуры была створана камісія па ўкладанні гістарычнага слоўніка беларускай мовы, Воўк-Левановіч быў прызначаны яе навуковым сакратаром. На чарговым пасяджэнні камісіі ён выступіў з дакладам "Аб прынцыпах і метадах укладання гістарычнага слоўніка беларускай мовы". Многімі палажэннямі даклада пазней як сваеасаблівай інструкцыяй карысталіся навукоўцы ў працы над слоўнікам.

Запісы, зробленыя І.В. Воўкам-Левановічам падчас працы над гістарычным слоўнікам беларускай мовы. (1920-я гг.)

І.В. Воўк-Левановіч. Аб прынцыпах і метадах укладання гістарычнага слоўніка беларускай мовы. Кароткія ўвагі на некаторыя помнікі беларускай мовы. 1930 г. Асобны адбітак з "Запісак Аддзела гуманітарных навук. Працы класа філалогіі".

На працягу 1928–1930-х гадоў выходзяць з друку такія даследаванні І.В. Воўка-Левановіча, як "Важнейшыя рысы гаворкі вёскі Татаркавічы і гаворак ваколічных вёсак", "Важнейшие черты в консонантизме деревни Татарковичи Бобруйского округа", "Ещё к вопросу о “ляшских” чертах в белорусской фонетике" і інш.

Рэцэнзія І.В. Воўка-Левановіча на працу А. Шахматава "Синтаксис русского языка". Аўтограф. (1927 г.)

Пісьмо дырэктара кніжнага магазіна ў Ленінградзе І. Касцова, адрасаванае І.В. Воўку-Левановічу. 1928 г.

Выступленне вучонага ў 1929 годзе ў Акадэміі навук БССР з дакладам "Пра некаторыя важнейшыя недахопы беларускай літаратурнай мовы" было неадназначна сустрэта ў навуковым асяроддзі, вызвала шырокую дыскуссію сярод мовазнаўцаў, якія лічылі многія палажэнні даклада памылковымі, а самога вучонага абвінавачвалі нават у неэтычных паводзінах.

"Пра некаторыя важнейшыя недахопы беларускай літаратурнай мовы". Першая старонка даклада І.В. Воўка-Левановіча. Машынапіс з аўтарскай праўкай. (1929г.)

Заява І.В. Воўка-Левановіча ў Камісію па чыстцы ячэйкі КП(б)Б БАН. Аўтограф. 1929 г.

У склаўшыхся абставінах у 1930 годзе Воўк-Левановіч быў вымушаны пераехаць у Саратаў. Там выкладаў ва ўніверсітэце, займаўся навуковай працай па агульным мовазнаўстве і рускай мове.

Заява І.В. Воўка-Левановіча ў дырэкцыю Саратаўскага дзяржаўнага ўніверсітэта. Аўтограф. (1930 г.)

Паштоўка дэканата педагагічнага факультэта Саратаўскага дзяржаўнага ўніверсітэта , адрасаваная І. В. Воўку-Левановічу. 1930 г.

План семінарскіх заняткаў па рускай мове на другім курсе ў Саратаўскім дзяржаўным універсітэце, складзены І.В. Воўкам-Левановічам. Аўтограф. 1930 – 1931 гг.

Пасведчанне Саратаўскага дзяржаўнага педагагічнага інстытута аб камадзіроўцы І. В. Воўка-Левановіча ў Калмыцкую вобласць для правядзення лінгвістычнай працы. 1933 г.

У 1934 годзе Воўк-Левановіч быў арыштаваны, але неўзабаве вызвалены, пасля чаго пераехаў у Арэнбург, дзе загадваў кафедрай рускай мовы і літаратуры ў Педагагічным інстытуце. У верасні 1937 года вучоны быў ізноў арыштаваны і сасланы ў лагер на Поўнач. Там, 19 жніўня 1943 года, абарвалося жыццё адного са шматлікіх безпадстаўна абвінавачаных прадстаўнікоў беларускай творчай інтэлігенцыі.

Рукапісны архіў Іосіфа Васільевіча Воўка-Левановіча захоўваецца ў ЦНБ НАН Беларусі пад № 34 і складаецца з 171 адзінкі захавання. Матэрыялы падрыхтавалi Т. Жук, М. Ліс, навуковыя супрацоўнікі аддзела рэдкіх кніг і рукапісаў бібліятэкі.

TUT.BY – рукапісы не гараць…