Прыгоды маладой Марыі

Источник материала:

Італьянка Марыя Нэры, другая жонка Міхала Клеафаса Агінскага, з’яўляецца заснавальніцай вялікага і каларытнага сузор’я нашчадкаў, прадаўжальнікаў ліній дачок Амеліі, Эмы, Іды і сына Ірэнеўша Агінскіх у сямі наступных пакаленнях, гэта значыць, ад пачатку ХІХ ст. да пачатку ХХІ. Калі палічыць усіх нашчадкаў (а гэтую магчымасць даюць сучасныя польскія генеалагічныя табліцы), то атрымаецца, што іх больш за 150 чалавек, і род гэты працягвае павялічвацца, хаця ўжо пад іншымі прозвішчамі і ў іншых краінах свету. Сярод нашчадкаў Марыі і Міхала Клеафаса многа вядомых дзеячаў гаспадаркі і мастацтва. А вось пра іх родапачынальніцу Марыю Нэры-Агінскую біёграфы М. К. Агінскага звестак падаюць мала.

Прынята лічыць, што яна была на 13 гадоў маладзейшай за Міхала Клеафаса, прынамсі, на час прыезду на жыхарства ў Залессе ў 1802 г. яму было 37 гадоў, а ёй - нейкіх 24. Таму сёлета мы маем магчымасць адзначыць яе 240-годдзе і памянуць гэтую неардынарную жанчыну, каханую жонку і гаспадыню Залесся. Вядома, што пасля смерці Міхала Клеафаса ў Фларэнцыі (у 1833 г.) Марыя яшчэ некалькі год правяла ў Залессі, а ў 1843 г. выехала жыць і лячыцца ў Італію, дзе памерла і пахавана ў г. Пізе.

У мемуарах сучаснікаў і ў лістах яе дачок можна сустрэць некалькі згадак пра маці – як яна наведвала іх у іх маёнтках ці як праходзілі імяніны Марыі ў Залессі. Але найбольш звестак падае Станіслаў Мараўскі (1802-1853), віленскі лекар і актыўны ўдзельнік віленскага свецкага жыцця першай паловы ХІХ ст., у сваёй кнізе ўспамінаў “Некалькі гадоў маладосці маёй у Вільні (1818 - 1825)” (выд. Варшава, 1959 г.), у якой абапіраецца на расказы свайго бацькі, памешчыка і каралеўскага прыдворнага Апалінарыя Мараўскага. Успаміны датычаць падзей маладосці Марыі Агінскай-Нэры яшчэ да таго часу, як яна стала княгіняй Агінскай.

Гэта былі самыя сапраў­дныя жыццёвыя прыгоды, бо які ж вялікі і няпросты шлях патрэбна было пераадолець дачцэ беднага карчмара, каб урэшце стаць законнай жонкай арыстакрата з такога славутага старадаўняга роду, як Агінскія! Праўда, нататкі Мараўскага па танальнасці падобныя на банальныя плёткі, ён з асуджэннем піша пра некаторыя ўчынкі Марыі. Але мы павінны памя­таць, што ён выказвае традыцыйныя погляды мужчыны пачатку ХІХ ст., калі жанчына была абмежавана шмат у чым. Да таго ж яго бацьку і Марыю звязвалі асабістыя адносіны і некаторыя прыкрыя абставіны. На жаль, іншых крыніц мы не маем, каб параўнаць з імі звесткі С. Мараўскага і вызначыць ступень іх аб’ектыўнасці.

У самым пачатку сваёй кнігі Мараўскі называе сенатаршу Агінскую «славутай і асаблівай з многіх бакоў жанчынай» і расказвае пра яе маладосць, праведзеную ў італьянскай Венецыі, дзе яна нарадзілася. Трэба зазначыць, што Марыя выйшла замуж за М. К. Агінскага ўжо ўдавой жмудскага магната і касцюшкаўскага паўстанца Каэтана Нагурскага. Як яна трапіла ў Літву? Якое выхаванне атрымала ў дзяцінстве?

Каб добра ўявіць абставіны жыцця Марыі, нам трэба зазірнуць у гісторыю касцюшкаўскага паўстання, якое мела месца ў 1794 г. Шляхта і ўсе іншыя слаі насельніцтва Рэчы Паспалітай, апынуўшыся перад пагрозай знікнення сваёй дзяржавы з карты свету пасля другога падзелу яе з боку Рассіі, Прусіі і Аўстрыі, узняліся ў смяротным парыве на паўстанне з мэтай выцесніць захопнікаў за межы Радзімы. Кожны ўдзельнік ведаў, што яму пагражае турма і поўная канфіскацыя зямельных уладанняў. І тым не менш людзі масава пайшлі на паўстанне.

У гэты час Міхал Клеафас Агінскі быў прадстаўніком ад Польскіх Легіёнаў у Парыжы і дабіўся аптымістычных абя­цан­­­няў ад французскага кіраў­ніцтва. Гэта адбывалася ў 1797 г. А ў Венецыі за 2 гады да гэтага бурліва развіваўся любоўны раман 17-гадовай Марыі Нэры з яе будучым мужам, таксама паўстанцам, Каэтанам Нагурскім.

С. Мараўскі піша: 

«... Каэтан пасля смерці свайго бацькі і брата зрабіўся адным з найбагацейшых паноў у Літве. Але хутка выступілі Касцюшка, Ясінскі. Нагурскі далучыўся да іх, але пасля бітвы пад Мацеёвіцамі ўцёк у Венецыю. Там ён з’ехаўся з гэткім жа ўцекачом Высагердам, і абодва яны спыніліся ў адной беднай карчме. Уладальнік карчмы, нейкі Нэры, адначасова і гандальер, вясёлы італьянец, даведаўшыся, што прымае ў сябе знатных эмігрантаў, дагаджаў ім, спяваў і іграў гэтым небаракам. Яго старэйшая дачка, дзяўчына цудоўнай прыгажосці, прыслугоўвала ім і таксама спявала баркаролы. Яны абодва закахаліся ў яе....

Высагерд, спрытнейшы і маладзейшы, убачыў у таварышы саперніка, выкраў маладую Марысю і ўцёк з ёй у Фларэнцыю. Нагурскі неадкладна пусціўся ў пагоню, украў яе ў Высагерда, паабяцаўшы з ёй ажаніцца, а па дарозе даведаўся, што ўжо смела можа вяртац­ца на Радзіму, і накіраваўся з ёй ажно ў Варшаву. І толькі там, астыўшы ад першага запалу, ён заўважыў, што яго bella не можа быць не толькі яго жонкай, але і наложніцай, бо не валодае аніякай адукацыяй і свецкімі манерамі, а будзе абуджаць сярод яго знаёмых у Літве толькі жарты і насмешкі. Не будучы яшчэ ў стане расстацца з ёй назаўсёды, ён зняў ёй кватэру, забяспечыў некалькімі гувернанткамі і, аплаціўшы золатам сакрэтнасць і поўную адасобленасць дзяўчыны ад цікавых вачэй, выехаў у Вільню для ўрэгулявання маёмасных спраў...”

Праз нейкі час Нагурскі, у якога за некалькі апошніх месяцаў значна пагоршылася здароўе, яго мучыла хранічная чорная жаўтуха, цешыў сябе надзеяй, што прыезд каханкі верне яму здароўе і весялосць. Тады ён выклікаў яе і, як новы Пігмаліён, зачараваны характарам, манерамі і добрым тонам сваёй Галатэі, адразу ж пачаў усюды публічна прадстаўляць яе як жонку, з якой сакрэтна ажаніўся ў Італіі... А праз нейкі час дачка карчмара Нэры і насамрэч стала паннай Нагурскай...

Хутка пасля гэтага Каэтан Нагурскі памёр у Вене. Яго ўдава, забраўшы ўсё, што магла, і закахаўшыся ў нейкага італьянскага кавалера Ангіёлі, паехала з ім у Дрэздэн, дзе той быў паслом.

Аб шлюбе Марыі з Агінскім Мараўскі піша наступнае:

“… Але час ужо расказаць, як Нэры стала княгіняй Агінскай. Стары Бенігсен закахаўся ў Нагурскую. Ясна, што, імкнучыся да яго рукі, яна не дапускала мужчыну ні да якіх пяшчот, у той час як у яе было шмат маладзейшых, якія наведвалі яе прыватна і пад сакрэтам, не ведаючы адзін пра другога. Сярод іх быў князь Міхал Агінскі, у польскія часы вялікі літоўскі падскарбій, чыноўнік, пляменнік гетмана, а пазней расійскі сенатар і фаварыт імператараў Паўла і Аляксандра. Чалавек прыгожы, салідны, шчодры, славуты кампазітар, а перш за ўсё славуты лавелас. Ужо разведзены з Лясоцкай, з якой ён меў двух сыноў, растраціўшы на свае брэдні велізарныя яе і свае сродкі, ён пачаў ужо шукаць падтрымкі на службе пры расійскім двары, калі смерць гетмана Агінскага зноў прынесла яму велізарныя маёнткі, разам з якімі ён прыняў на сябе і яго велізарныя даўгі. Для вырашэння гэтых спраў прыехаў на некаторы час у Вільню і смяротна закахаўся ў Нагурскую. Прыхілілася і яна да яго. Каб сустракацца як мага больш скрыта, яна дала яму ключы ад тайнага ўваходу… Бенігсен, якога жанчына планавала на мужа, быў таксама закаханы, і яму здавалася, што ён ужо далёка зайшоў і баяўся скампраметаваць і сябе, і яе публічнымі візітамі, таксама атрымаў гэткі ж ключ, але з указаннем канкрэтных гадзін сваіх візітаў. Так цягнулася каля месяца, і аднойчы Бенігсен пад уздзеяннем палымянага кахання і флірту вопытнай какеткі вырашыў неадкладна пайсці да Нагурскай і прапанаваць ёй сваю руку. Ідучы з гэтай мэтай, ён ужо не зважаў на прызначаныя гадзіны і, адчыніўшы патаемныя дзверы, апынуўся ў спальным пакоі Нагурскай, дзе застаў на гарачым учынку Агінскага са сваёй каханкай.

Старац назаўсёды зачыніў за сабой вераломныя дзверы, а Агінскі вымушаны быў ажаніцца, бо Нагурская ўжо была цяжарная ад яго. Праз некалькі месяцаў нарадзілася дачка Амелія, якая пасля выйшла замуж за графа Залускага, а дабрынёй, лагоднасцю, адукаванасцю, вернасцю і адданасцю мужу, розумам і цнатлівасцю адрознівалася ад сваёй маці, як неба ад зямлі, і за гэта ніколі не была ёю любіма. І вось наша дачка венецыянскага карчмара ўжо ўпрыгожана тытулам сенатаршы і княгіні”.

Пышнасць дома, найвялікшыя зручнасці жыцця, упрыгожаная густам мужа вясковая рэзідэнцыя ў Залессі, важнасць напудранай, у шаўковых панчохах і чырвоных фраках прыслугі; розум, смеласць, гордасць гэтай жанчыны, калі не сказаць “геніяльнасць”, якія перавышалі розумы яе атачэння, злачынны эгаізм і поўная пазбаўленасць шляхетных пачуццяў; выпраўленасць голасу сэрца і сумлення давалі ёй натуральную перавагу перад людзьмі, у якіх хоць крыху мелася сэрца; дзёрзкі і бессаромны позірк, какецтва, прыбранае ў нейкае падабенства чароўнасці і выхаванасці; хітрасць італьянкі, спрытнасць цкаванай лісы, урэшце, прыход на свет новага пакалення, якое не магло ведаць пра яе мінулае, зрабілі з яе жанчыну сур’ёзную, паважаную, цудоўную і дзівосную, перад якой усе пакорна, як перад боствам, схілялі галовы і ў нас, і за мяжой.

Далей Мараўскі паведамляе: 

“Калі ў 1841 годзе яе сын Ірэнэўш, несправядліва абвінавачаны ў нейкім вялікім таемным злачынстве, быў нечакана схоплены і пасаджаны ў Петрапаўлаўскую крэпасць, а яна, ужо старая, была па гэтай жа прычыне арыштаваная ў Залессі і прывезена ў Вільню на простых санях, калі ў той жа Вільні, будучы без прыслугі, не магла зрабіць ані кроку з дому, яна праз сваю дачку Кубліцкую разаслала ў Пецярбург просячыя лісты. Што ж у іх было? Дык вось кожнаму з вядомых генералаў, кожнаму з міністраў яна як можна найясней давяла, што, хадайнічаючы за яе сына, кожны з іх будзе хадайнічаць за сваю кроў. Кожны з іх паверыў у сваё бацькоўства, кожны занёс просьбу да манарха – і сын быў выпушчаны на волю.

Даведаўшыся пра лёс “нявіннай” Марыі Нэры, магчыма, хтосьці захоча даведацца, што стала з яе стараватым каханкам, з тым славутым душыцелем свайго манарха, адным словам, з графам Бенігсенам… Ён – гістарычная асоба, там усё пра яго напісана. У якасці галоўнакамандуючага расійскіх войскаў ён з малым поспехам змагаўся з Напалеонам. Як злачынца, пад уплывам свайго сумлення ён пад канец пакінуў наш край і пераехаў на сваю радзіму, у Гановер, дзе хутка аслеп і пражыў да ста гадоў. Над Бенігсенам вісела і вечна будзе вісець страшэннае абвінавачванне ва ўдзеле ў жудасным злачынстве забойства імператара Паўла. Бог яму суддзя!”

Так Станіслаў Мараўскі завяршае раздзел, прысвечаны гісторыі маладых гадоў другой жонкі Міхала Клеафаса Агінскага. Я не думаю, што яе асоба была менавіта такой, якой ён яе прадставіў, карыстаючыся паняццямі заможных віленскіх колаў. Мараўскі не мог і не спрабаваў унікнуць у матэрыяльныя ўмовы жыцця Марыі і ў тыя прычыны, што штурхалі яе да нібыта авантурных учынкаў. Ці лепш ёй было б, адчуваючы свой жыццёвы і разумовы талент, застацца прыслугай у бацькавай карчме? Чаму Мараўскі не заўважыў яе мацярынскую клапатлівасць пра лёс сваіх дзяцей, кожнага з якіх яна здолела забяспечыць годным матэрыяльным пасагам і не баялася хадайнічаць аб гэтым нават перад самім імператарам Аляксандрам? Чаму Мараўскі не растлумачыў, якія рысы характару дазволілі Марыі зрабіць такі ўздым у найвышэйшыя колы тагачаснага грамадства? Што ў гэтай жанчыне натхніла Міхала Клеафаса на цэлы цыкл прыгожых любоўных рамансаў? У звестках Мараўскага насцярожвае яшчэ і тое, што ён называе шматгадовую ахвярную дзейнасць Міхала Клеафаса Агінскага ў эміграцыі толькі “растратай велізарных сродкаў на свае брэдні”, а яго жыццё на Віленшчыне бачыць толькі стараннем выкруціцца са складаных матэрыяльных абставінаў. Гэта было далёка не так, і я хутка павінна прадставіць смаргонскаму чытачу новыя доказы велізарнай дабрачыннай дзейнасці Агінскага ў Вільні. Падчас чытання кнігі Мараўскага можна заўважыць і іншыя непраўдзівасці і недакладнасці. Але гэтая кніга дае нам магчымасць уявіць сабе тагачасныя норавы, вечныя заканамернасці людскіх адносін і чалавечай натуры і падштурхоўвае да разважанняў аб гісторыі.

Таццяна КЛЯШЧОНАК.