Апошні народны. Невядомыя факты з біяграфіі Рыгора Барадуліна

Источник материала:

85 гадоў таму, 24 лютага 1935 года, нарадзіўся Рыгор Барадулін, народны паэт Беларусі, класік айчыннай літаратуры. Вашай увазе — цікавыя факты з біяграфіі творцы, а таксама відэа з архіва кінафотафонадакументаў. Вы можаце ўбачыць, як дзядзька Рыгор выступаў перад чытачамі ў Нясвіжы, а таксама як дэкламаваў уласны верш пра Янку Купалу.

«Гэта, так бы мовіць, была мая першая мара — злавіць жар-птушку»

Рыгор Барадулін нарадзіўся на хутары ва Ушацкім раёне.

— Ён называўся вельмі прыгожа — Верасоўка, Верасовачка, — расказваў Барадулін журналісту Сяргею Шапрану. — Была гэта голая ўзгоркавая мясціна з пясчанай глебай, на якой рос адзін толькі верас. А ён жа звычайна расце не на голым месцы, а там, дзе лес.

Унізе крынічка біла, але потым усё зруйнавалі — як калгас арганізавалі, — хоць на тым полі і ўраджаю ніколі добрага не было. І нічога цяпер там ужо няма: і той крынічкі, і таго вераса… Праўда, доўга-доўга яшчэ ляжаў велізарны валун, пастухі на ім звычайна вогнішча раскладвалі. Аднак калі я ў апошні раз летась прыязджаў, дык не знайшоў таго валуна, няма яго. Канешне, звёз нехта. Не ў зямлю ж ён пайшоў!

— Зараз ужо дакладна не памятаю, ці мама мне распавядала, ці сам запомніў, як я спрабаваў злавіць бусла, па-вушацку — буцяна, — расказваў дзязька Рыгор пра сваё першае ўражанне дзяцінства (яму было тады два ці тры гады). — І было мне дужа смешна, таму што падпускаў ён вельмі блізка, але ў апошні момант адлятаў. А мне ўсё хацелася за хвост злавіць таго буцяна! Гэта, так бы мовіць, была мая першая мара — злавіць жар-птушку.

У 1937 годзе Верасоўку знеслі, і сям’я Барадуліных пераехала ва Ушачы.

Праз чатыры гады пачалася Вялікая Айчынная вайна, з якой не вярнуўся бацька будучага паэта (загінуў у 1944-м у партызанскім атрадзе). Барадуліна выхоўвала маці.

— Мама ж была для мяне самым лірычным чалавекам на свеце, самым тонкім, самым чулым і самым пяшчотным. І ў той жа час ёй прыходзілася быць не тое што суровай, але трэба было пастаяць за сябе — абароны ж у яе не было. Вельмі цяжкая была ў мамы роля. Гэта недзе і мне перадалося, — згадваў Барадулін у размове з Шапранам.

Адзінае беларускае слова, якое ён убачыў у сталіцы, было «лазня»

У 1954 годзе ён скончыў сярэднюю школу, адправіўся ў Мінск і стаў студэнтам філалагічнага факультэта БДУ. Сталіца БССР шакіравала будучага класіка. Адзінае беларускае слова, якое ён убачыў у сталіцы, было «лазня»…

У тыя гады спачатку ва ўніверсітэт, а потым і ў літаратуру прыйшла цэлая плынь будучых паэтаў і празаікаў. Гаворка пра так званае філалагічнае пакаленне (сярод іх Анатоль Вярцінскі, Янка Сіпакоў, Іван Пташнікаў, Ніл Гілевіч, Вячаслаў Адамчык). Адзін з прадстаўнікоў гэтага пакалення, Генадзь Бураўкін, стаў першым, з кім Барадулін пазнаёміўся ва ўніверсітэце — і потым сябраваў больш за паўстагоддзя.

Наогул дзядзька Рыгор сябраваў з лепшымі беларускімі літаратарамі, якія потым сталі класікамі.

— Патрэбнасць такая, вядома, была, і з кожным па-свойму. На Стральцове я, напрыклад, правяраў радок, гучанне верша, бо гэта быў чалавек высокай культуры і тонкай душы, — расказваў Барадулін нястомнаму даследчыку сваёй творчасці Сяргею Шапрану. — У нас такіх мала. Караткевіч жа валодаў не толькі энцыклапедычнымі ведамі — з ім і жыць было весялей. Дарэчы, ён быў па-сапраўднаму вялікі, таму што ніколі не думаў пра тое, як стаць, куды паглядзець і што сказаць, — ён заўсёды быў натуральны… Наогул кажучы, жыццё ўвесь час зводзіла мяне не тое што са звышлюдзьмі, але з людзьмі адметнымі, не такімі, як усе. І дзякуй лёсу за тое.

У 1959-м Рыгор Іванавіч скончыў БДУ. Калі меркаваць па працоўнай кніжцы, то першыя дзесяць гадоў ён з’яўляўся рэдактарам газеты «Советская Белоруссия», часопісаў «Бярозка» і «Полымя». У 1969-м ён перайшоў у выдавецтва «Беларусь», а ў 1972-м — у «Мастацкую літаратуру», якой аддаў больш за дваццаць гадоў працы.

Але ўвесь гэты час ён друкаваўся і выступаў у друку як паэт і перакладчык. Першы верш ён апублікаваў яшчэ школьнікам у газеце «Чырвоная змена», а ўжо ў 1959-м выйшла яго першая кніга «Маладзік над стэпам».

Верш — мільённым накладам

У 1960-я Барадуліна выдавалі надзвычай часта. Ён уваходзіў у топ-5: пасля Якуба Коласа, Івана Шамякіна і Міхася Машары. Тады ў дзядзькі Рыгора выйшла 10 кніг агульнай колькасцю 608 200 асобнікаў. Самы высокі наклад у зборніка «Раскидач: веселые стихи» (1969) — 450 тысяч.

Дарэчы, другі раз ён трапіць у топ у 1980-я: апошнія сытыя гады для кнігавыдавецтва. Кнігі Рыгора Барадуліна выдаюцца мільённым тыражом (верш «Слыхал?», 1983), Васіля Быкава — таксама. Больш кніг, чым у Быкава і Барадуліна, выдаецца толькі ў двух аўтараў: Максіма Танка і Артура Вольскага.

Праўда, колькасць — усяго на рахунку Барадуліна больш за 100 выдадзеных зборнікаў паэзіі, крытычных артыкулаў, эсэ і перакладаў — не ўплывала на якасць (гучыць на дзіва банальна, але затое праўдзіва). Яго вершы «Трэба дома бываць часцей», «Бацьку» («Не выйшаў ты і ў гэты раз. Мяне спаткаць, паднесці рэчы»), «Мы больш сваёй ахвярнасцю вядомы» становяцца класікай.

Гэтыя, а таксама іншыя творы дзядзькі Рыгора можна паслухаць на відэа ніжэй — свае любімыя вершы па просьбе TUT.BY чыталі група Navi, тэлевядучы Юрый Жыгамонт, прадзюсар Уладзімір Максімкаў ды іншыя.

Апошні народны паэт

У 1992-м Рыгор Іванавіч стаў народным паэтам Беларусі — як высветлілася, апошнім. Больш не прысвойваць званне прапанаваў Ніл Гілевіч, з якім, трэба прызнацца, у Барадуліна былі напружаныя адносіны. Хадзілі чуткі, што Ніл Сымонавіч хацеў стаць апошнім народным паэтам, але яго пераканалі адзначыць і заслугі Барадуліна.

— Гэта ідэя [прысвоіць званне] была Бураўкіна, яе падтрымаў Станіслаў Шушкевіч, — згадваў сам Барадулін.

Сімвалічна, што апошняй кнігай Рыгора Іванавіча, выдадзенай пры яго жыцці, стаў «Вушацкі словазбор», куды ўвашлі слоўнік, народны каляндар, прыказкі, пажаданні і стравы яго малой радзімы. Паэт збіраў іх усё жыццё.

— Я ў Мінску чужы. Я тут як у камандзіроўцы. І ратуюся толькі словам. Думкамі ж, успамінамі — там, у Вушачах. Там мае карані і мая душа, — прызнаваўся Барадулін.

Паэт памёр 2 сакавіка 2014 года. Яму было 79 гадоў. Згодна з яго апошняй воляй, Рыгора Іванавіча пахавалі на малой радзіме. На пахаванні Уладзімір Някляеў зачытаў ліст ад Генадзя Бураўкіна, які не змог прыехаць па стане здароўя:

— Ты — з намі. Мы дыхаем з табой. Жывём з табой. Ты будзеш жыць доўга побач з Янкам Купалам, Максімам Багдановічам, Васілём Быкавым. Не хачу і не магу сказаць: жыў. Не маю права. Не мела права і здарыцца тое, што здарылася. Ты — з намі.

У 2015-м на магіле з’явіўся помнік — валун з высечаным на ім крыжам вагою 2,5 тоны. На ім высечаны надпіс «Рыгор Барадулін. Сын. 1935−2014». Побач знаходзіцца магіла маці Рыгора Іванавіча, на помніку напісана «Мама Акуліна Андрэеўна Барадуліна». Гэты валун на магілу паэта пры дапамозе верталёта паставілі ратавальнікі. Як прызнаваліся самі спецыялісты, для іх гэта быў гонар.

З-за адсутнасці добрых перакладаў не атрымаў Нобелеўскую прэмію

Засмучае толькі, што памяць пра Барадуліна так і не ўшанавана належным чынам.

— Хацелася б дачакацца не толькі поўнага, акадэмічнага збору твораў Барадуліна, але каб у Мінску і ў родных барадулінскіх Вушачах з’явіліся вуліцы ягонага імя, каб зноў жа ў Мінску і ў Вушачах былі помнікі паэту і мемарыяльныя шыльды на тых дамах, дзе жыў дзядзька Рыгор, каб адкрыўся ягоны музей — у Мінску ці зноў жа ў Вушачах, — казаў у інтэрв'ю Сяргей Шапран. — Каб творчасць Барадуліна больш шырока вывучалася ў школах і каб нарэшце была перагледжана школьная праграма, бо самога Барадуліна засмучала тое, якія менавіта ягоныя вершы вывучаюцца ў школе.

Засмучае і адсутнасць годных перакладаў паэзіі Барадуліна на іншыя мовы свету.

— Менавіта адсутнасць такіх перакладаў і сталася, мусіць, найгалоўнай прычынай таго, што Рыгор Барадулін так і не атрымаў Нобелеўскую прэмію, — лічыць Шапран. — Безумоўна, памылку гэтую ўжо не выправіць, але ўсе мы разам здольныя зрабіць многае, каб імя Барадуліна было вядомае не толькі нам, сучаснікам паэта, але і тым, хто прыйдзе пасля нас.