Мястэчка - гістарычны брэнд Беларусі

Источник материала:

Беларускае мястэчка, шырока пашыраны колісь тып паселішча — цэлая эпоха ў гісторыі нашай краіны. На пытанне, ці было мястэчка па-просту "яшчэ не горадам, але ўжо не вёскай" гісторык Іна Соркіна, аўтарка кнігі "Мястэчкі Беларусі ў другой палове ХVIII — пачатку ХІХ стст." адказвае, што мястэчка — не толькі пераходны этап паселішча, гэта яшчэ і самадастатковая адметная з’ява грамадскага, пабытовага і культурнага жыцця Беларусі. Гутарка з той, хто выступае супраць перадсуду, што выраз "на местачковы капыл" — гэта кепска.

1. … што той Парыж

"Наша Ніва": Па якіх архітэктурных прыкметах можна заўважыць, што колісь у тым ці іншым населеным пункце было мястэчка?

Іна Соркіна: Планіроўка і забудова мястэчак мела сваю характэрную структуру і эстэтыку.

Мястэчкі Беларусі запазычылі заходнееўрапейскую горадабудаўнічую аснову. Менавіта гандлёвая плошча з’яўлялася планіровачным ядром забудовы мястэчак, што было характэрна для еўрапейскіх гарадоў ХІІІ—ХV ст.

Для мястэчак былі ўласцівыя і іншыя рысы планіровачнай структуры горада: пляцавая забудова, досыць разгалінаваная сетка вуліц. У перыяд Расійскай імперыі нашыя мястэчкі здолелі захаваць аўтахтоннае архітэктурнае аблічча. Хваля расійскай універсалізацыі не паспела дакаціцца да мястэчак.

"НН": Што адбылося, якія змены ў этнічным складзе, у побыце, з мястэчкам пасля падзелу Рэч Паспалітай і далучэння яе да Расійскай імперыі у канцы XVIII ст.?

ІС: У перыяд знаходжання нашага краю ў складзе Расійскай імперыі мястэчкі зведалі істотную трансфармацыю. І хоць тэрмін "мястэчка" быў афіцыйна прыняты расійскімі ўладамі, мястэчкі ўяўлялі для іх новую з’яву. Гэтыя паселішчы, якія ў большасці знаходзіліся ва ўласнасці мясцовых абшарнікаў, разам з прыватнаўласніцкімі гарадамі лічыліся "чужымі расійскаму жыццю", і гэта было неспрыяльным для іх развіцця. У часы Расійскай імперыі функцыянаванне мястэчак знаходзілася пад моцным прэсінгам палітыкі царызму. Прававое становішча насельніцтва мястэчак пагоршылася ў выніку ўвядзення абмежавальных законаў адносна габрэяў, запрыгоньвання местачковых мяшчан, выключэння мястэчак з горадаўтваральных працэсаў. Найбольш моцна на жыццё мястэчак і іх насельніцтва паўплывалі мерапрыемствы расійскага ўрада ў дачыненні да габрэяў, у прыватнасці высяленні іх з вёсак у гарадскія паселішчы. Гэта асноўны фактар дынамікі многіх бакоў развіцця мястэчак (дэмаграфічнага, эканамічнага, сацыяльнага, культурнага). Значна закранула мястэчкі і палітыка царскіх уладаў, накіраваная на разбурэнне культурнай інфраструктуры, якая склалася да канца XVIII ст.

У складаных палітычных і сацыяльна-эканамічных умовах местачкоўцам дапамагалі выжываць мясцовыя традыцыі эканамічнай, сацыяльнай і культурнай арганізацыі, самакіравання і дабрачыннасці, узаемасалідарнасці і ўзаемадапамогі.

Варта падкрэсліць, што расійскія ўлады аказаліся бяссільнымі перарабіць беларускія губерні на ўзор расійскіх галоўным чынам таму, што ім не ўдалося вынішчыць спецыфіку і традыцыі мясцовых гарадскіх паселішчаў, уключна з мястэчкамі.

"НН": Вось цяпер ёсць горад, вёска, пасёлак гарадскога тыпу, а вось мястэчка… Што такое ўвогуле мястэчка?

ІС: Прамаўляеш гэтае слова — і адчуваеш у ім нейкую пяшчоту і цеплыню, якія ідуць з глыбіні вякоў, ад нашых продкаў…

Сярод ненавуковых трактовак мне падабаюцца наступныя: "Мястэчка — месца, дзе можна з паўгадзіны паразмаўляць па тэлефоне, памыліўшыся нумарам". Мястэчка, паводле старабеларускай мовы, памяншальна-ласкавая форма ад слова места, што значыць горад, і азначае гарадок, маленькі горад.

Мястэчкі, як паселішчы пераходнага стану паміж вёскай і горадам, арганічна паядналі ў сабе ўклад вясковага і гарадскога жыцця, побыт селяніна і гараджаніна, што ва многім вызначала іх спецыфіку.

Сацыяльная і этнаканфесійная стракатасць насельніцтва мястэчак пры іх невялікіх памерах і адсутнасці ананімнасці вялікага горада, павольнасць штодзённага жыцця ва ўмовах традыцыйнага грамадства, своеасаблівы эканамічны і культурна-побытавы ўклад гэтых паселішчаў стваралі непаўторную атмасферу сусвету мястэчка, адрозную як ад горада, так і ад вёскі.

Самае важнае гістарычнае значэнне мястэчак, на маю думку, заключаецца ў тым, што гэтыя паселішчы з’яўляліся прыкладам "сужыцця" ў згодзе пад "адным дахам" розных этнасаў, вераў, моваў і культур, своеасаблівай кантактнай зонай паміж імі. Можна сцвярджаць, што і мястэчкі прычыніліся да таго, што Беларусь, паводле трапнага выказвання Паўла Севярынца, зрабілася антыподам Вавілонскай вежы: тут Госпад даў паразумецца мноству моваў. Мястэчка, такім чынам, гэта мікрамадэль усёй Беларусі, наш гістарычны брэнд.

2. У суботу-нядзельку апрануся прыстойна…

"НН": Чаму выраз "на свой, местачковы розум" ужываецца як абраза, ці сапраўды жыхары мястэчкаў былі толькі крыху культурныя людзі?

ІС: У Беларусі слова местачковы не мела ніякага адмоўнага, абразлівага сэнсу. Хутчэй за ўсё карані гэтага стэрэатыпу ў непрыязных адносінах да мястэчак і іх жыхароў з боку Расіі.

Магчыма, што спрычыніўся да гэтага і расійскі антысемітызм. "Местачковы розум" дазваляў паспяхова займацца прадпрымальніцтвам. Эканамічная палітра мястэчак была надзвычай разнастайнай. Тут суіснавалі, спалучаліся і узаемадапаўнялі адна адну розныя формы арганізацыі вытворчасці і гандлю.

Кемлівыя жыхары мястэчак развівалі і незаконны гандаль. Квітнела кантрабанда. Праварочваліся складаныя аферы, над якімі "ламалі галовы" мясцовыя ўлады. Жыхароў мястэчак нельга назваць толькі крыху культурнымі людзьмі. Местачкоўцы ўмелі і добра працаваць, і добра, з густам, адпачываць і бавіць вольны час.

"НН": Якое ж мястэчка без габрэяў…

ІС: Так, сапраўды, спецыфіку мястэчак вызначала таксама канцэнтрацыя ў іх габрэйскага насельніцтва. Мястэчкі ператварыліся ў асяродкі габрэйскай гісторыі і культуры, асноўныя населеныя пункты на ментальнай карце страчанага габрэйскага свету Усходняй Еўропы. У сувязі з гэтым падаецца неабходным увядзенне ў беларускую гістарыяграфію тэрміна "штэтл" (у перакладзе з мовы ідыш "штэтл" і азначае "мястэчка"), пад якім трэба разумець габрэйскую фізічную і духоўную прастору ў беларускім мястэчку. Наяўнасць штэтла — асноўная асаблівасць гісторыі мястэчак Беларусі. Без габрэяў, без штэтла мястэчка страчвае сваю галоўную спецыфіку… Габрэйская прастора ў мястэчку пачала мяняцца ў 20—30-я гады ХХ ст., асабліва істотна ва ўсходнім рэгіёне Беларусі, традыцыйны ўклад жыцця габрэяў мястэчак былой "мяжы аселасці". Аднак габрэйскае мястэчка, як асяродак традыцыйнага ладу жыцця, ідышскай культуры і як сацыя-культурны феномен канчаткова знікла толькі ў гады Галакосту разам са сваімі жыхарамі. Пасля Другой сусветнай вайны былыя мястэчкі ўжо канчаткова ператварыліся ў звычайныя паселішчы з незвычайным гістарычным мінулым.

"НН": Знакам тым пра 20—30-ыя гг. можна казаць, як пра пачатак канца мястэчка, а вось дзе хутчэй разбуралася мястэчка: у даваенным БССР ці Заходняй Беларусі?

ІС: У 20—30-я гады ХХ ст. мястэчкі ў БССР і іх жыхары зведалі на сабе ўсе эксперыменты бальшавікоў і павароты іх палітыкі. Згубіўшы свае традыцыйныя сацыяльна-эканамічныя і культурныя функцыі, мястэчка спрабуе прыстасавацца да новага жыцця, упісацца ў мадэль якой-небудзь з яго складнікаў — калгас або горад. Аднак страціўшы сваю ранейшую адметнасць, унікальнасць, мястэчка так і не стварыла новага феномену.

Гэтыя паселішчы і іх насельніцтва ("дробнабуржуазныя элементы") не ўпісаліся ў структуру новага сацыялістычнага грамадства. Паколькі да канца 1930-х гадоў прыватнікі былі ліквідаваныя, то скасаванне самога паняцця "мястэчка" як асяродка прыватнаўласніцкай псіхалогіі было, на думку ўладаў, лагічным акордам у велічным гімне калектыўнай працы. Паводле указу Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР ад 27 верасня 1938 г. "Аб класіфікацыі населеных пунктаў Беларускай ССР" мястэчкі як адміністрацыйныя адзінкі былі скасаваныя.

У Заходняй жа Беларусі, якая ў міжваенны час знаходзілася ў складзе Польшчы, мястэчкі працягвалі існаваць і шмат у чым захоўваць сваю спецыфіку да трагічных падзей Другой сусветнай вайны.

3. Тут і не вёска, тут і не горад

"НН: У сучаснай мас-культуры мястэчка знайшло адбітак у слынным "Народным альбоме", дзе выяўляецца заходнебеларускае мястэчка 30-х гадоў. Наколькі, на Вашую думку, гэтая мастацкая рэканструкцыя паспяховая і перадае атмасферу мястэчка?

ІС: "Народны альбом" — трапны музычны зрэз беларускага народнага жыцця (і не толькі местачковага) міжваеннай эпохі. Атмасферу мястэчка добра перадае не толькі змест песняў, але і іх шматмоўнае (беларуская, польская, расейская, ідыш, трасянка) выкананне.

Але "Народны альбом" не адзіны твор, які цудоўна перадае атмасферу штодзённага жыцця мястэчак Заходняй Беларусі:

ёсць ўспаміны Васіля Стомы-Сініцы пра Лужкі (друкавалася ў "Полымі" ў 1998 г.), а таксама раман польска-беларускага пісьменніка Сяргея Пясецкага "Каханак Вялікай Мядзведзіцы" аб прыгодах кантрабандыстаў, якія рабілі рэйды праз савецка-польскую мяжу з мястэчка Ракаў у Мінск.

"НН": Дзе можна яшчэ заспець местачковы дух у Беларусі?

ІС: Гістарычна-культурная спадчына нашых мястэчак, у тым ліку і архітэктура, панесла вялікія страты ў ХХ ст., пры чым не толькі ва ўмовах ваенных часоў, але і ў мірныя гадзіны.

Толькі нямногія былыя мястэчкі могуць пахваліцца захаваннем старадаўняга архітэктурнага выгляду. Гэта найперш: Гальшаны, Лунна, Варняны, Лагішын, Высокае, Чарэя, Смаляны, Давыд-Гарадок, Радунь…

Радунь варта наведаць яшчэ і дзеля гісторыка-краязнаўчага музея, створанага Іванам Фясенкам, а незабыўныя ўражанні ад Ракава (недалёка ад Мінску) ўзмацняе музей братоў Янушкевічаў. І хоць у сучаснай Беларусі аднавіць местачковы сусвет немагчыма, лічу, што вярнуць гарадскім пасёлкам і буйным вёскам іх спрадвечную і незаслужана забытую назву — мястэчка.

"НН": Кажуць, што беларуская нацыя згубілася па дарозе з вёскі ў горад. А на гэтай карціне займае мястэчка, як яно спрыяла набыццю беларускай тоеснасці?

ІС: У пачатку ХХ ст. мястэчкі побач з іншымі паселішчамі Беларусі ўключыліся ў нацыястваральныя працэсы. Фармаванню беларускай нацыянальнай свядомасці жыхароў мястэчак у значнай ступені спрыяла суседства з іншаэтнічным асяроддзем, найперш габрэяў. Калі побач знаходзіцца "іншы", то паскараецца ўсведамленне сваёй адметнасці. Акрамя таго, іншыя народы падавалі добры прыклад шанавання сваіх нацыянальных традыцый і змагання за свае інтарэсы.

Пра актывізацыю беларускага нацыянальна-культурнага жыцця ў мястэчках, у прыватнасці, сведчыць вялікая колькасць карэспандэнцый з мястэчак на старонках тагачаснай "Нашай Нівы". На прыкладзе некаторых з іх можна прасачыць станоўчыя змены ў развіцці асветы і нацыянальнай свядомасці. Так, карэспандэнт з Воўпы, які падпісаўся, як літвін Міхалюк Бульба, 1 чэрвеня 1909 г. адзначаў: "Народ у нас цёмны: ні кніг, ні газет не чытаюць; самапачуцця народнага няма, і к лепшаму жыццю, праз асвету, не памыкаюцца; па стараму цягнуць ярмо безпраглядна. Беларусы ў нас і каталікі, і праваслаўныя". (НН. 1909. № 25.) Праз паўгода, у студзені 1910 г., з Воўпы пісаў вядомы дзеяч беларускага руху першай паловы ХХ ст., а на той час навучэнец Гродзенскай гімназіі, Павал Аляксюк: "Цяперашні пробашч кс. Аўк-ліс толькі 11 месяцаў, як прыехаў да нас, а ўжо добра працуе для карысці народа: збудаваў шпіталь, цяпер маніцца зрабіць чайную, у каторай людзі маглі-б чытаць газеты і кніжкі ў сваёй роднай мове". (НН. 1910. № 4.) У ліпені 1910 г. П.Аляксюк ужо аптымістычна пісаў: "Грамадзянскае жыццё пачынае па троху шырыцца ў нашай ваколіцы; прасвета прабіваецца ўсюды, а ад яе і народ робіцца больш свядомым. Пьянства пачынае пакрысе зніштожацца. Нацыянальнае беларускае пачуццё шырыцца што раз болей і болей, і ўжо маем такіх людзей, каторыя пазналі, што ня добра і брыдка чурацца сваёй роднай мовы. Беларускія кніжкі і газеты пачынаюць цікавіць грамадзянства". (НН. 1910. № 30.)

* * *

Іна Соркіна — гісторык, кандыдат гістарычных навук, дацэнт. Нарадзілася ў Горадні. У 1993 закончыла гістарычны факультэт, у 1996 — аспірантуру ГдзУ. З 1996 працуе на кафедры гісторыі Беларусі гэтага ўніверсітэту. Даследуе гісторыю мястэчак Беларусі, аўтарка некалькі дзясяткаў артыкулаў, апублікаваных у Беларусі і за мяжой.