Мамiнай памяццю дыхаю i жыву

Источник материала:

Рэфлексiя перад Дзядамi

Хрысцiна Лялько.

Дзiўнае ўсё-ткi жыццё. Вядзе сваёй дарогай, як нi намагайся збочыць з яе, сысцi, каб часам забыцца, каб зменшыць боль, якi апаноўвае настырнай неадчэпай, адчуць палёгку. Як нi пазбягай лёсу, як нi асцерагайся, як нi бяжы ад яго ўлукаткi, а свайго не пазбегнеш...

Сёння я ў чарговы раз прыехаў у сваю хату. У Баяры, што прытулiлiся мiж дзвюх Лiпаў — Вялiкай i Высокай (так завуць вёскi) на Нясвiжчыне. Сваю, бо стаў яе ўладальнiкам. Хоць яшчэ зусiм нядаўна гаспадаром хаты i сотак пры ёй лiчыўся спачатку мой бацька Iван Iванавiч, а пасля на кароткi час — мая мацi Марыя Канстанцiнаўна з роду Мазаноў. Сёння яны абое спачываюць на могiлках у Асiннiку — так называюць людзi месца свайго вечнага спачыну.

На самым пачатку студзеня 2001 года — не толькi новага года, а i новага стагоддзя i нават тысячагоддзя з’явiўся тут балюча-родны для мяне грудок: пахаванне бацькi. На 88-м годзе жыцця адышоў ён у лепшы свет.

Мацi перажыла яго на чатыры з паловай гады, а была маладзейшай на дзесяць. Амаль два апошнiя згадзiлася, праўда, з неверагодным супрацiўленнем, правесцi ў Мiнску. На календары, якi дагэтуль вiсiць на сцяне асiрацелай хаты, застаўся незаложаным пад гумку, значыць, неперагорнутым ёю, лiсток з датай: 12 лiстапада 2003 года. З таго часу Мама з’яўлялася ў сваёй хаце толькi госцяй. А так хацелася ёй вярнуцца ў свае Баяры. Не дачакалася, дачасна адышла ў Асiннiк...

3 лiпеня 2005 года, без 10 хвiлiн тры пасля поўдня маёй Мамы не стала.

Краiна ў гэты час песнямi i шумнымi мiнскiмi гуляннямi адзначала Дзень сваёй незалежнасцi. А мая Мама адыходзiла ў іншы свет. Пахавалi Маму на тых самых могiлках, побач з бацькам i пад адной гранiтнай плiтой, на якую яна, дзе быў выбiты i яе партрэт, паспела не раз паглядзець.

Апошнiм часам яна спяшалася на сустрэчу з маiм бацькам, хоць i расказвала, што ён прыходзiў да яе ў сне, але не хацеў браць з сабою. Спяшалася, бо, казала, не хоча рабiць клопату нi мне, нi маiм аднасямейнiкам. Але хай бы мiласэрны Бог дараваў гэткi клопат Мамiнага жывога жыцця яшчэ на доўгiя гады...

Не лёс, не сталася так.

I гора маё стала рэальным i пякельна балючым. I зноў самахоць палiлiся пякучыя слёзы.

Я асiрацеў.

Пакуль была жывая Мама, клопат пра наш род быў на ёй. Цяпер гэтая ношка выпадала мне. Пакуль Мама называла мяне: «Сынок!», я ўсё яшчэ быў дзiцем. Цяпер жа я станавiўся дарослым. Да мяне пераходзiў статус старэйшага ў родзе i адказнага за яго. А гэта цяжкая ношка.

I дагэтуль не магу змiрыцца, не магу паверыць, што Мамы няма на гэтай зямлi. Асаблiва балюча, калi бываю ў Баярах. Як зайду ў пакой, адразу позiрк скiроўваецца на акуратна засланы пусты ложак. Як пераступлю парог залы, дзе тэлевiзар, i дзе апошнiм часам не спаў нiхто, хоць напагатове стаялi два жалезныя ложкi з высокiмi i вабнымi падушкамi, зробленыя мамiнай рукой — хоць для дзяцей, хоць для ўнукаў драла яна пер’е, збiрала год за годам i зладзiла ўрэшце годныя падушкi, дык сэрца мiжволi трывожна трапечацца i скрушна сцiскаецца: пуста, цiха, нават радыё змоўкла i гадзiннiк спынiўся...

Пазiраю на блакiтны экран, але з цяжкасцю разумею, што там адбываецца. А позiрк так i мкне за плечы, туды, дзе ложак Мамы. I ўсё здаецца, што яна там, на сваiм сеннiку, якi я незадоўга перад яе ад’ездам у Мiнск напхаў свежай саломай. Спакойна спiць, каб не турбаваць мяне, не адрываць ад тэлевiзара, нiбыта ён важней за Мамiны словы. Здаецца, што яна зараз вось уздыхне, закрэхча сваёй звыклай манерай i прытупае ў залу, каб спытаць, што там «у цiлiвiзары» паказваюць, «бо мае вочы ўжэ нi бачаць», каб у каторы раз пачаць расказ пра баярскiх жыхароў i суседзяў — яна ж так доўга чакала мяне, збiраючы гэтыя навiны, а я, неразумны, прылiп да тэлевiзара: мала мне яго ў Мiнску...

Бывала, пойдзе на свой ложак, прыляжа, а пасля нечакана тупае да мяне зноў: успомнiла нешта новае i важнае. I тады зноў адчыняюцца фiлёнчатыя дзверы, якiя некалi стаялi ў хаце яе мацi, а маёй бабы Волi i дзеда Костуся на хутары Язавец, дзе ўсе мы жылi. Калi ў сярэдзiне 50-х перасялiлiся ў Баяры, дзедавы дзверы апынулiся ў нашай хаце. З масiўнай i блiскучай ручкай: зайздрасць многiх маiх тадышнiх сяброў, бо з сапраўднай медзi цi латунi.

Цяпер асiрацелая хата маўчыць, не загрымiць блiскучая ручка, не пачуецца Мамiн голас. Азiрайся не азiрайся, а маўчыць Мамiн ложак, не шуршыць неперацёртая яшчэ салома ў сеннiку. Не варухнуцца дзверы, не зойдзе ў залу Мама.

Вусцiшная цiшыня цiсне на мазгi, прымушае скрушна страпянуцца i палахлiва варухнуць плечукамi, азiраючыся назад, на Мамiн ложак. Мамы ж няма. I не будзе...

Не веру.

Не магу паверыць. Розум разумее, а сэрца не дае веры. Здаецца, яна гасцюе ў сваёй дачкi, а маёй малодшай сястры Лены — Лёлi, як называлi яе пакуль была дома i вучылася ва ўнiверсiтэце, а калi паехала настаўнiчаць у Докшыцы стала называцца Аленай Iванаўнай. Там яна ўдавуе i наадзiноце гаспадарыць...

Дзеля супакаення пачынаю гартаць захаваныя бацькамi яшчэ з часу майго студэнцтва часопiсы «Маладосць» i «Полымя» — за другую палову 60-х i пачатак 70-х. Заманулася дакрануцца да збеглага часу, адчуць сябе маладым i бесклапотным студэнтам, калi яшчэ былi жывыя бацькi.

I адразу натрапiў на сугучнае мне сённяшняму. У вераснёўскiм за 1972 год (трыццаць чатыры гады таму!) нумары «Полымя» вялiкая i традыцыйная для гэтага часу падборка вершаў Максiма Танка. У тым годзе яму спаўнялася шэсцьдзесят. Адкрыўся часопiс на старонцы з вершам «Бразнула клямка». Вось ён.

БРАЗНУЛА КЛЯМКА

Бразнула клямка,

пазнаўшы мой дотык, —

Дзверы, як рукi,

да болю знаёмыя,

Бацькава хата

раскрыла маўклiва...

Пэўна — глухой

ад грымотаў жыццёвых —

Здаўся «Дзень добры!»

мой звонам, якi ёй

Радаўнiцу прыгадаў, калi людзi

Ранкам аруць, а днём

плачуць на могiлках,

Вечарам — скачуць,

дадому вярнуўшыся.

Лыжка застыла

над мiскай зацiркi.

Недзе зязюлi

дзве пераклiкаюцца:

Першая — лiчыць мiнулыя гады,

Скупа — другая —

адлiчвае рэшту.

Цэрбер бяссонiцы лёг ля парога

I да мяне не пускае дрымоту,

Хоць, каб задобрыць,

аддаў яму хлеб свой

I недапiтую конаўку квасу.

Вочы заплюшчу i бачу на покуцi

Тых, што свой век аджылi

i не вернуцца,

Толькi iх голас заўсёды

мне чуецца.

Ды як заснеш тут,

калi вуглы хаты,

Печ з лавай

у субяседнiкi просяцца.

Хочуць знаць:

дзе мае ногi бадзялiся,

З кiм мае рукi дружылi,

страчалiся,

Што мае вочы цiкавае бачылi

I пад якiм грузам

плечы схiлiлiся.

Ноч камарыная хутка мiнае.

Шыбы слязяцца

расою свiтальнаю.

Толькi пратрэш — i зноў

кроплi збiраюцца, як на вачах.

Ну акурат на мой настрой. Нiбыта падслухаў Яўген Iванавiч мае думкi i перажываннi. Выпадковасць? Наўрад цi. Проста лёсу было патрэбна, каб я менавiта цяпер, зараз, тут, у Баярах, у апусцелай i асiрацелай хаце, натрапiў на гэты верш паэта, з якiм пашчасцiла пазней не толькi знацца, а i мець добрыя, прыязныя адносiны. Стасавалiся не адно па службовых справах. Яўген Iванавiч не раз запрашаў у сваю кватэру, частаваў не толькi чаем, захоплена згадваў свае заходнебеларускiя прыгоды. Была такая непасрэдная i незабыўная сустрэча i незадоўга да адыходу вялiкага паэта ў іншы свет, калi ён, застаўшыся без жонкi, трохi хандрыў, бедаваў i жалiўся на бязлiтасны лёс. Ды не прамiнуў прыгадаць час сваёй бурлiвай i бурапеннай маладосцi. Той ягоны аповед дагэтуль нерасшыфраваным, не пакладзеным на паперу захоўваецца на магнiтнай стужцы майго дыктафона.

I вось на табе — «Бразнула клямка»...

Быццам Яўген Iванавiч прадчуваў i мой настрой, спiсаў з натуры i мой дотык да клямкi сенечных дзвярэй, i мой крок за парог роднай хаты, дзе нязвыкла цiха i недаравальна бязлюдна, пачуў мой грымотны i без адказу «Дзень добры!»

Але я, нават не заплюшчыўшы вачэй, «бачу на покуцi тых, што свой век аджылi i не вернуцца...» А там i сапраўды вiсiць партрэт майго бацькi, якi зняўся на дошку гонару ў тагачасным калгасе «17 верасня» як лепшы даглядчык цялят, што i засведчана подпiсам пад здымкам, якi выцiснуты «залатымi» лiтарамi: «Телятник». Трохi вышэй партрэт бабы Волi, з хаты якой блiшчыць мне ў вочы балючымi ўспамiнамi клямка-ручка ў яе ж дзвярах нашай цяперашняй хаты.

«Толькi iх голас заўсёды мне чуецца...»

Што тут дадасi. Так яно i на самай справе. I таму не iдзе сон, таму трывожнае чаканне з’яўлення Мамы не дае звесцi вачэй, а ўспамiны прымушаюць шалёна калацiцца сэрца. I сапраўды, «як заснеш тут, калi вуглы хаты, печ з лавай у субяседнiкi просяцца», нiбыта маюць намер дапытаць, «дзе мае ногi бадзялiся», што ажно парог пылам усеў, чаму абмiналi родную хату, дзе чаканнем i спадзяваннем трымцелi некалi сэрцы i поўнiлiся вочы Мамы i Таты, чаму не кiравалi сюды, пакуль яны былi яе гаспадарамi.

А хата, здаецца, ажно засвяцiлася ўсiмi сваiмi запыленымi вокнамi, калi сустрэла свайго, роднага чалавека.

Ах, дарагi Яўген Iванавiч! Ах назiральны падслухоўнiк чужых думак! Як жа трапна выказалi Вы маё, як адпаведна настрою i жаданню. Як жа здолелi зазiрнуць у маю душу, як удалося адчуць i ўбачыць, што творыцца там, бо так не хочацца ёй быць сiратой. Ды розум даказвае сваё: гэта сталася незваротным, назаўсёды...

I таму — не толькi шыбы слязяцца ранiшнiм туманам. Зноў i зноў збiраюцца кроплi i на маiх вачах.

I каб змыць iх, зноў да вершаў Максiма Танка. А назiральны Яўген Iванавiч прыпас яшчэ i «Пiлькаўскi вецер». Не, не толькi даўнi пiлькаўскi, а i мой сённяшнi, баярскi вецер. Хiба не так? Паслухайце, i вы зразумееце мяне.

ПIЛЬКАЎСКI ВЕЦЕР

Быццам... шорах на печы.

Няўжо стары кот не заснуў?

Нейкi сцiшаны пiск.

Значыць, камар адсырэлую

Скрыпку наладжвае.

Нехта засланкай бразнуў.

Можа гэта прачнулася мацi?

Зазвiнела вядро.

Пэўна, бацька пайшоў па воду.

Прыслухоўваюся

Да цiшынi пустой хаты...

Што ж ты, пiлькаўскi вецер,

так зводзiш мяне!

Вось табе i больш як 30-гадовай даўнiны вершы. Хай не здаецца гэта банальным, але сапраўдны верш, дзе жывое пачуццё, дзе пульсуе рэальны боль, не старэе, ён здольны адгукацца i праз дзесяцiгоддзi сваёй пранiклiвай сiлай, сваiм подслухам таемных думак. Бо i я сёння, як Максiм Танк яшчэ ў мiнулым тысячагоддзi, «прыслухоўваюся да цiшынi пустой хаты» i нiчога не магу зразумець, нiчому не хачу верыць, адно паўтараць магу за Яўгенам Iванавiчам з маленечкай толькi папраўкай: што ж ты, баярскi вецер, так зводзiш мяне...

Вось вам i нечаканая сустрэча са старым часопiсам у апусцелай бацькоўскай хаце. Як з да часу негаваркiм i маўклiвым субяседнiкам, якi, калi прыходзiць пара, змушае разумець незразумелае, дапамагае паяднаць розум з сэрцам...

Гэта я i намагаюся зрабiць, мае вы Мама i Тата.

Стараюся i... не магу.

Анатоль БУТЭВIЧ.

Баяры—Мiнск,

24—25.09.2006