Адвечная песня

Источник материала:

Вiктар КАЗЬКО

(Свiтальная казка)

Свiтанак ужо быў блiзкi. Але нейкi няветлiвы. Рваны i хмарны. Сонца павiнна было ўжо прачнуцца i пачаць аглядваць бор, ды нешта бавiлася. Чырвоныя i гуллiвыя проблiскi яго ўжо ўгравалi край неба i пачатак бору. А само ж сонца недзе хавалася, песцiлася, пэўна, у цёплых, хоць i браклых абдымках коўдры аблокаў. І Мядзведзька крыху злаваўся: самы ж час павiтаць яго i прылашчыць.

Ён даўнавата ўжо iшоў па белым i пругка хрумсткiм баравым моху. Хрумсткiм толькi спадыспаду, сухенькiм i яшчэ не выстуджаным ноччу, цёплым. А зверху халаднаватым i стылым. А Мядзведзьку хацелася лагоды i цеплынi з усiх бакоў. Бо зусiм нядаўна ён асiрацеў. Не, нiчога благога з яго мацi не здарылася. Проста ён увайшоў у такую пару, калi яму трэба жыць асобна ад яе, самастойна. Мацi вывела на поплаў, спачатку прыгалубiла, а потым, калi ён, пястун, пацягнуўся да яе, дала выспятка. Павярнулася i пайшла ад яго прэч. Назаўсёды.

I гэта было зусiм не зверства i нiякае не дзiкунства. Яго мацi сама прайшла праз такое, i не толькi мацi, але i бабуля, i бабулiна бабуля. Бацька i яго дзяды. Такi ўжо закон ляснога сваяцтва i мацярынства. I трэба сказаць, вельмi правiльны i чалавечы закон. Закон працягу i вечнасцi ляснога племенi ды ўсяго iснага. Выпеставалi i цябе, вырасцiлi на матчыным малацэ i якiм-нiякiм хлебе — будзь ласкавы, калi ты ўжо ўзбiўся на свае ногi, здабывай сабе на малако i хлеб сам. Нахлебнiкi нi свету, нi людзям, нi лесу, нават роднай мацi не патрэбны.

I Мядзведзька нi ў якiм разе не наракаў на гэты адвечны закон. I не таму, што быў вельмi паслухмяны. Разумны. Гэты закон жыў у яго крывi яшчэ да нараджэння. Ён цалкам прымаў яго i разумеў. Адчуваў непазбежнасць жывой i жыццёвай наканаванасцi. Але ж адна справа адчуваць i разумець, што цукерка не вечная. Сасмоктваецца.

I апошнiм часам Мядзведзьку не-не дый наведвала думка: сасмоктваецца, сасмоктваецца яго цукерка. I, трэба адзначыць, недзе глыбока ў патаемнасцi сваёй маладосцi ён быў нават рады гэтаму. Чакаў i жадаў, калi гэта матчына слодыч, якой заўсёды так мала, скончыцца. I ён пойдзе здабываць сваю — вялiкую, вечную i бясконцую. Радаваўся i прыспешваў час, калi ён будзе вольны.

Так яно хутка i спраўдзiлася. Ён ужо каторы тыдзень быў вольны. Толькi бясконцая i салодкая цукерка на яго долю нiяк не выпадала. Толькi пацвельвала яго з таямнiчага глыбу дуброў, бароў i гаёў. Цiхiм шэптам алешын i бяроз сведчыла, што яна недзе наперадзе, адганяла сум i адчай.

Сонца зусiм прапала, нават кволыя яго водблiскi патухлi. Усталявалiся нi святло, нi цемра, нi ноч i нi дзень. Толькi чаканне, чаканне нечага цi некага, пагрозлiвага i магутнага ад сонца, якое так i не ўзышло. Чаканне гэта скончылася раптоўна i адразу. Мядзведзька ведаў ужо, што так бывае. Так у цiшы i паўзмроку маўклiва нараджаецца вецер. Вятрыска, буравей. Таксама ён ужо добра ведаў i месца iх нараджэння i нават нагоду, прычыну iх неспадзяванага нараджэння.

Гэта калi ты залезеш на самую высокую хвою ў бары, на амаль што макаўку. I сам, зiрнуўшы ў неба i на зямлю, трохi спалохаешся прасторы i вышынi, i нешта гэты твой спалох закране i парушыць у дрэве, дух яго парушыць. Вось тады ўсё i пачынаецца. Зямля i неба пачынаюць куляцца, а хвоя стогне i рыпiць, нiбы хоча некуды паляцець. А ў табе няма нiякага жадання да палёту, бо ты такi маленькi i не ведаеш, дзе апынешся. Вось тады ў вяршынях соснаў, сасновага бору i нараджаецца вецер. Ён жыве там заўсёды i не любiць, калi яго непакояць. Як птушка, што прыкархнула ў нетрах лесу на яго супакоеным сэрцы. Птушка, на якую ты неспадзеўкi натыкаешся i бурыш яе сцiшанасць i самоту, суладнасць вялiкай цiшы сэрца лесу i замiлаванасць гэтым маленькага сэрцайка птушкi.

Вось тады, з парушанасцi гэтага вялiкага i маленькага, усчынаюцца ўсе вятры, буравеi i нават смерчы. У шатах пракаветных дрэў абуджаецца звер не звер, птушка не птушка. Нейкае лiха кашлатае i хвастатае, з усiх бакоў шматкрылае, з вялiзнымi павекамi, з-пад якiх няспынна мiргае адно толькi пахмурнае вока, якое на паверку аказваецца ротам, што дзьме i дзьме ветрам. Гонiць цябе прэч з роднага лесу, недарма ж кажуць: не чапай лiха i будзе табе цiха.

Цяпер жа Мядзведзька быў на зямлi, нiкога не чапаў i не будзiў. А вецер узнiк як з зямлi, як з яго самога. Ды такi, што ён нiбы мячык падкацiўся да камля вялiзнай i цi не самай магутнай у бары хвоi, каля якой ён якраз стаяў, а ў думках ужо быў на макаўцы яе. Калi не на самой макаўцы, то ў гушчары галiн, дзе мелася цi магло мецца нешта прывабнае i, здаецца, вельмi патрэбнае яму. А яшчэ якраз там i жыло лiха.

Гэта магутная пракаветная хвоя была ўжо ў яго памяцi. Гэта, а мо толькi падобная на яе. Ён пры мацi яшчэ зведаў яе. Там стаяла вялiзная хованка, да краёчку поўная нечага салодкага i пахкага. I нейкiя, здавалася, маленькiя мушкi пагудвалi каля той хованкi са слодыччу, падляталi да невялiчкай дзiрачкi i задаволена адвальвалiся. I яму таксама пажадалася таго ж.

Пра тое, што было далей, можна не згадваць. Ён даведаўся, што зямля нават яму, маленькаму i з усiх бакоў пульхнаму i мякенькаму, цвёрдая. I салодкiмi цукеркамi з iм нiхто не жадае дзялiцца. А маленькiя мушкi мо i былi тым лiхам, якога ён так перасцерагаўся. Лепш мець справу з жывымi вожыкамi. У тых хоць i нiчога салодкага няма, але яны не джыгаюць. Зразумела, калi iх не чапаць, не настырацца.

Гэта быў ужо вучоны Мядзведзька. I зараз ён iмкнуў да хвоi не проста так. Ён iшоў туды, дзе яго некалi горка пакрыўдзiлi. Пакараць i помсцiць. Пакараць — гэта пабораць яе. А адпомсцiць — у смак паласавацца салодкiм здабыткам, што яна ўтрымлiвала ў сабе. I гэта асаблiва ўсцешвала Мядзведзьку: якой жа салодкай будзе яго помста. Жывот загадзя ўжо радуецца i нават спявае.

I вось перад iм стаяла яго крыўдзiцелька. Але Мядзведзька пачаў ужо крыху сумнявацца: цi сапраўды ж гэта тая хвоя. З аднаго боку, з таго, дзе ён у свой час абзямлячыўся, тая: шурпата камлюкаватая, ганарыстая i пагардлiвая. А з другога, нечага ёй усё ж не хапала. Мо, пэўна, злосцi, бо была яна надта ж прыгожая. Яна адначасова ўражвала, палохала i прываблiвала, бронзава загарэлая, у залатых застругах крыху вышэй камля. I ўсе тыя застругi былi спеўнымi, нiбы хтосьцi нават без ветрыку iграў iмi, як на скрыпцы, iграў, цiхенька спяваў. I Мядзведзька пачаў шукаць вачыма нябачнага музыку. Але не паспеў яго знайсцi.

Пругкiм да сталёвай моцы выхапiўся, здаецца, з зямлi, а мо i з хвоi вятрыска, падхапiў, узняў Мядзведзьку i наводшыб кiнуў яго на дрэва. Ён з разгону тыцнуўся лбом у медна скамянелы ствол хвоi. Набiў сабе гузак i паспеў яшчэ абурыцца, чаго гэта хвоя такая злоснапамятная. Ён жа яе не чапаў, гэта яна сама, сама накiнулася на яго. А вятрыска прыцiснуў яго да дрэва, амаль упляскаў у шурпатасць кары. Ды так, што хвоя не вытрымала, закрактала, застагнала. Загаласiла на ўсю зямлю.

Хвоя плакала ўголас. У Мядзведзькi, як здалося яму, лопнула, парвалася нейкая адна, а мо i болей, жыла. Цi не само нутро яго парвалася. I ён адразу ачмярэў, аглух i аслеп. I думаць забыўся пра ўсялякiя там цукеркi. Пра ўсё забыўся думаць. Толькi з вачэй сыпалiся i сыпалiся iскры.

Калi яны крыху ачахлi, ён ачомаўся i пачаў крыху нешта цямiць, ужо было цiха, ясна i цёпла. Сонца ўсё ж узышло. Вятрыска быў сухавейны, а таму вельмi моцны — ненажэрны, злыднёвы. Вiхура, смерч. Ён плазам ляжаў каля камля хвоi i баяўся расплюшчыць вочы, баяўся белага свету. У галаве толькi прамiльгнула: усё ж пагана жыць на свеце аднаму, пагана жыць без мацi. Без мацi, будзь ты i мядзведзем, кожны цябе можа пакрыўдзiць, нават маленькая пчолка.

Але гэта думка як прыйшла, так i адышла. Звярыная памяць таксама недаўгавечная. Самы вялiкi смутак з цягам часу забываецца i адыходзiць, як адзiн за другiм адыходзяць усе жывыя. Слёзы болю i жальбы прасыхаюць. I ў звера, i ў чалавека застаецца адзiнае: жывому трэба думаць i дбаць пра жывое. Iнакш гэта жывое таксама на болю i смутку можа перарвацца i назаўсёды ўжо сканаць. Калi зямля, памяць не хавае, не прымае таго, што ўжо адмерла, то яна не родзiць, не працягвае i жывых.

I калi ты насуперак лёсу жывы, то мала толькi думаць — уставаць трэба. Спакваля пачаў варушыцца i Мядзведзька. Расплюшчыў адно вока, другое расплюшчылася само. Бо жывой твары ўсяго дадзена па пары. I ўсё павiнна рабiць адпаведна. Пасля таго, як прарэзаўся зрок, трэба падаць голас. I Мядзведзька, усё яшчэ лежачы i не вельмi цямячы, рыкнуў на ўвесь бор, але не злосна, каб толькi паведамiць бору, што з iм нiчога не сталася, ён яшчэ пакуродымiць, паходзiць па бары, сцежак тут багата, i ўсе яго. Рыкнуў, азiрнуўся i аж аслупянеў. Пракаветная хвоя, да якой яго прыцiснуў буравей, выпрасталася, выцягнулася на зямлi. I супакоеная ўжо назаўсёды, без ветру цiхенька пагойдвала веццем, нiбы хацела яму нешта мовiць, перадаць. Нешта шапталi, мiтуслiва сутыкаючыся мiж сабой, яе зялёныя доўгiя iголкi.

Радасць, салодкая радасць жыцця авалодала iм:

— Я цябе павалiў, — зароў ён.

— Лiў, лiў, лiў, — асiрацела зацiўкаў, адгукнуўся бор.

I гэта асiрацеласць лесу перада- лася i яму: дзiва каб так урэзацца лбом, ды яна ўстаяла, не павалiлася. Гузак прама на вачах набракае, так i аслепнуць можна.

— Не, не, гэта не я, не я, — захлiпаў носам Мядзведзька. — Я не хацеў гэтага, не хацеў.

На хвiлiну замоўк, i катэгарычна дадаў сырым аселым голасам:

— Сама, сама ўпала.

— Ма, ма, пала, ла-ла-ла, — прымiральна зашапацеў макаўкамi хвояў бор.

— Сама, сама ўпала, — шапялява пагадзiўся з iм Мядзведзька. Але ўжо ў наступную хвiлiну забыўся пра гэту сваю згоду: — Не, не, гэта я яе павалiў...

I тут яму зрабiлася страшна, непамысна, i Мядзведзька пачаў апраўдвацца:

— Я iшоў толькi ў адведкi да яе, а яна, дурненькая, спалохалася. Кiнулася бiцца. А што мне было рабiць. Я вымушаны быў баранiцца... — I Мядзведзька яшчэ раз агледзеў спляжаную хвою. Агледзеў i жахнуўся. Гэта было iншае дрэва, зусiм не тое, што некалi яго пакрыўдзiла. На iм не было борцi са зламыснымi куслiвымi лятучкамi.

Што ж гэта я нарабiў, гледзячы на гэтыя iголкi, слухаючы iх шэпт i зацятае маўчанне бору, падумаў Мядзведзька. Як я спляжыў гэта пракаветнае дрэва... Але чаго не зробiш, чаго не ўтворыш, калi вельмi хочацца... Хвоя была надламана пры самай зямлi. Але толькi надламана пры ўзножным кароткiм i зеленаватым моху. Далей iшла лопiна. Дрэва, вiдавочна было, супрацiўлялася, чаплялася за жыццё. Але даўшы трэшчыну пры самых каранях, не мела ўжо сiлы ацалець. Трэшчына зяўрыста пайшла ўгару, намацваючы разлом да стрыжня. Знайшла стрыжань, перакусiла. Далей, па ўсiм, усё было проста. Хвоя з пераламаным стрыжнем, жоўценькiм, як разбiты жаўток курынага яйка, пазбаўленая карэннай сувязi з зямлёй, была прыгаворана.

Але прага жыць, жыцця была настолькi моцнай, што i тады яна не змiрылася з прыгаворам, парванымi жыламi, раздзёртымi жывымi струнамi сваёй ужо згубленай душы яна чаплялася амаль што за паветра. Высока ў неба, на метр цi нават два цягнулася, тырчала ў неба з аднаго боку белая, як костка, а з другога ўсё яшчэ жывая, не акораная нават стрэмка. Востранькая пры шчыку, як полымя свечкi. I паветра казытала распярэшчанымi поўсцiнкамi яшчэ жывой слюдкай хваёвай кары.

Мядзведзька нейкi час аглохлы наглядаў за гэтым казытаннем, бязгучным яму шэптам цi стогнам хвоi. Потым яго зацiкавiла бурштынна-жоўтая сукравiца дрэва. Пэўна, нешта яму нагадала. Ён мазнуў яе лапай, паднёс да рота. Не. Гэта было зусiм не тое, чаго ён жадаў. Хоць i лiпкае, i недзе духмянае, але зусiм не тое. Тады ён падняўся на заднiя лапы, выпрастаўся ўсiм целам, абапёрся, павiс над стрэмкай, нiбы iмкнуўся абняць яе. Але i яго росту не хапiла, каб дацягнуцца да вострай вытыркнутай у цiхай жалобе ў неба стрэмкi-струны.

Мядзведзька ўзняў угару пярэднiя лапы. Праваю накалоўся на шчык стрэмкi. Хуценька адхапiў яе. Але боль ад стрэмкi паспеў усё ж увайсцi ў яго цела. I сама стрэмка цененька адгукнулася на гэты яго боль, зазвiнела, як кранутая неўзнарок ветрам струна. I ён пачуў гэты яе цененькi спачувальны ўсхлiп, зноў пацягнуўся да стрэмкi, толькi ўжо не да шчыка, а нiжэй. Пацягнуў на сябе i адпусцiў.

I памерлае дрэва адгукнулася яму, загуло, заспявала. Нешта свядомае праблiснула ў нерухомых да гэтага часу маленькiх рудаватых вочках Мядзведзькi. Ён выструнiўся сам. Стрэмка напоўнiцу загучала скрыпкавай струной. А ён слухаў, як узнiкае, нарастае i пашыраецца гук, як ён цiшэе, цiшэе i зноў набiрае моцы, бо ён ужо хацеў гэтай музыкi, глыбiннай адвечнай песнi, што была ўжо па-за жыццём, але ўслаўляла зямное быццё, што iшла ад каранёў, якiя толькi што асiрацелi. Сканалi, але захавалi прыдбаную недзе далёка ў сухiм i жоўтым палескiм жвiру песню.

Мядзведзька iграў гэтую песню жыцця i не здагадваўся, што iграе яе не толькi самому сабе... У ствале той спляжанай хвоi, у дупле яе жыла яшчэ i вавёрка, якую ён у свой час палiчыў за лiха. Так напалохалi яго куслiвыя пчолы, бо не было часу прыглядацца, хто гэта так здзеклiва смяецца з яго бяды, кпiць з яго. Цяпер жа, калi ён атрымаў не лыжкай нават, а цэлай хвояй у лабацiну i з вачэй яго пасыпалiся iскры, ён стаў больш вiдушчым i прыкметлiвым.

Так заўсёды бывае, калi ў цябе iскры з вачэй. Такая навука ўсiм i кожнаму толькi на карысць. I абуджае яна не адзiны толькi зрок, але i душу. Недзе, цi не ў сэрцы праразаецца трэцяе вока, i ты ўжо i здалёку пачынаеш пазнаваць сваiх родных i блiзкiх. Чуеш iх i не толькi iх, але i гукi нейкiя, iншым разам вельмi мiлагучныя. Гуканне i подых жыцця.

I Мядзведзьку спачатку прычуўся чыйсьцi гаротны плач. Але ён не надаў яму ўвагi, бо i сам ледзь ад болю не плакаў. I два плачы злiлiся ў адзiн. А потым распалiся, разышлiся i сцiхлi, калi пачуўся спеў згубленай буравеем хвоi. Якраз па гэтай хвоi i плакала вавёрка, бо разам з дрэвам страцiла i хату. У дупле спляжанай хвоi яна амаль увесь свой век жыла. Цяпер жытла не было. Цяпер была музыка, спачатку жалобная, а потым такая, хоць танчыць пачынай. Вавёрка сцiшылася i пачала слухаць музыку.

Самая звычайная, толькi чамусьцi блакiтная вавёрка. Нехта скажа, што блакiтных вавёрак не бывае. Так, не бывае, але гэтая чамусьцi была блакiтнай, бо такой пачуў i ўбачыў яе Мядзведзька. Адметнай, бо i яна пачула, як пад музыку Мядзведзькi, развiтальныя гукi з лесам пракаветнай хвоi пад магутнымi яе лапамi каранямi ажыла грыбнiца i працюкнуўся маленькi баравiчок.

Баравiчок, праўда, быў ужо самы звычайны, звычайнага баравога колеру, як працяг адмерлай хвоi. Бо ён любiў сваю хвою i хацеў назаўсёды захаваць у сабе яе колер i пах, яе музыку. Вавёрка адчула нараджэнне баравiка i загадала сабе дачакацца, калi ён вырасце, узяць яго, высушыць на сучках i схаваць на зiмку сабе i сваiм дзеткам. Але як ва ўсякай вавёркi, тым больш блакiтнай, у яе была кароткая памяць. I наогул вецер у галаве.

Яна хутка забыла месца, дзе рос баравiк. Яго ў сваю пару якраз знайшоў грыбнiк. Знайшоў i зрэзаў. I заспяваў.

А вавёрка, вецер, вецер у галаве, ды i апроч ветру штосьцi маецца. Нешта непакоiць яе з таго часу, як яна пачула музыку Мядзведзькi. Пачула, i сама не ведаючы таго, назаўсёды зачаравалася той музыкай i Мядзведзькам. I ў бары шукае свайго музыку. Шукае, зноў жа нiчога не ведаючы пра гэта. А калi яе спытаць, чаго гэта яна так скача з дрэва на дрэва, каго цi чаго шукае, яна адкажа: "Грыб шукаю"...

Не верце ёй. Яна шукае песню. Адвечную песню жыцця i свайго музыку Мядзведзьку. Такiя ўжо яны, блакiтныя вавёркi ў бары. А маленькiя мядзведзi ў нашых барах усе музыкi. Так што не верце, калi вам будуць гаварыць, што нехта iм наступiў на вуха. Хто ж гэта мядзведзю можа наступiць на вуха. Ну калi толькi блакiтная вавёрка. Надта ўжо блакiтная i музычная.

Такая ўжо наша адвечная песня i адвечная доля.