Гадзіннік

Источник материала:

Гадзіннік

 

Нехта можа запярэчыць — ну якая ж гэта простая рэч. Ды не, відаць, самым першым гадзiннiкам у чалавека было сонца. Па iм ён вызначаў: цi час яму падымацца, снедаць, iсцi ў поле альбо з поля. Сонца ўвогуле доўга царавала над чалавекам, ды i цяпер царуе, толькi мы пра гэта не думаем. Ну, а ў старажытных краiнах ад Егiпта да Месапатамii i далей з’явiлiся ўжо сонечныя гадзiннiкi: круг, пасярод якога ўмацавана палка, на кругу дзяленнi на кожную гадзiну, а то i менш. Гэта добра для поўдня, а ў Еўропе такiм гадзiннiкам з-за дажджоў, туманоў ды аблокаў пакарыстаешся няшмат.   Нашы продкi-беларусы таксама, вiдаць, здаўна карысталiся сонцам для вызначэння часу. Ды i сёння старыя людзi па сонцы вельмi дакладна скажуць вам час. А быў жа ў беларусаў i жывы гадзiннiк — певень. "Узняцца з першымi пеўнямi — устаць вельмi рана. "Прастаяць маладым, закаханым да трэцiх пеўняў" — наадварот, у летнi час ужо i класцiся не трэба. Успомнiлася. У рамане Мiхаiла Шолахава "Узнятая цалiна" ёсць такi момант. Стары Шчукар, якому па ўзросце не спiцца, i Нагульнаў, якому не спiцца без жонкi, бо выгнаў, узялiся за навуку. Маладзейшы вывучае "аглiцкую" мову па слоўнiку, каб несцi рэвалюцыю ў свет, у старога таксама слоўнiк, дзе бачыць ён толькi вялiкiя лiтары. Пад ранiцу, калi казацкiя пеўнi па хутары абуджаюць сваiх гаспадароў, яны слухаюць гэтыя галасiстыя качатовыя спевы. А не спадабаецца iм якi хрыплы голас — тут жа Нагульнаў iдзе да гаспадара, купляе недарэку — i на лапшу.

Успомнiлася i ў Сяргея Панiзнiка:

Зноў пракукарэкала

ранiца аглохлая.

Праплываю з Грэкаў я

У Варагаў логава.

Была ў беларускiх дзяцей i свая мера часу. Працытую Янку Брыля. Так ён апiсваў дваццатыя—трыццатыя гады мiнулага стагоддзя:

"Мы, пастушкi, занятыя былi i ў нядзелю. Ды ў нас, у хлопцаў, былi ж i сяброўкi, якiя маглi "адпусцiць" калi ўжо такая патрэба. Час мы мералi не гадзiннiкам (на ўсю вёску iх са два, можа, i было), а даўжынёю ўласнага ценю. "Пусцi мяне на ступак, на паўтара ступака, на чвэртку ступака..."

На маёй памяцi ходнiкi (так называлi мы гадзiннiкi на сцяне з цэпкай i гiрай) ужо былi практычна ў кожнай вясковай хаце.Трэба было не забывацца рэгулярна падцягваць гэтую цэпку, бо гадзiннiк спыняўся. Гэты абавязак ускладвалi ў хаце на якога дзядка цi бабулю, што ў палявых работах ужо не ўдзельнiчалi.

У сярэднявечнай Еўропе былi распаўсюджаныя гадзiннiкi — пясочныя, нават вадзяныя, апошнi называўся клепсiдра (мерны сасуд, з якога за пэўны час выцякала вада). Але гэта была прывiлея багацейшых. Быў яшчэ адзiн вiд гадзiннiкаў сярэднявечча адметнай формы. У начны час воiн браў на крапасную сцяну факел. Час яго гарэння быў дакладны. Згарэў — прыходзiла змена. А гадзiны гэтага вартаўнiцтва нават мелi свае назвы. Гадзiна ваўка, напрыклад.

У 1736 годзе ў Нясвiжы быў на лацiнскай мове напiсаны спецыяльны трактат па вырабе пераносных сонечных гадзiннiкаў рознай канструкцыi.

А першыя механiчныя гадзiннiкi прыходзiлi да нас з Еўропы. Гэта былi вялiкiя механiзмы, якiя называлiся вежавымi i ўстанаўлiвалiся менавiта на вежах гарадоў, ратуш, на палацах магнатаў.

Еўрапейцу Х. Гюйгенсу абавязаны мы адкрыццямi, якiя зрабiлi гадзiннiкi падобнымi на цяперашнiя — з маятнiкам i балансiрамi.

Механiчныя кiшэнныя гадзiннiкi прыходзiлi ў наша жыццё не адразу. Ад магната i дваранiна да купца, да гарадскога мешчанiна, потым да багацейшага селянiна. Дастаць яму на вечарыне гадзiннiк, якi ляжыць у спецыяльнай кiшэнi камiзэлькi, ды яшчэ гадзiннiк на ланцужку, са звонам — ого!" Гадзiннiкi з накладнога золата насiлi багатыя купцы. Пачакайце, нядаўна iшоў фiльм пра маладога Чайкоўскага. I там крадзеж залатога гадзiннiка ў яго — ледзь не цэнтральная частка фiльма.

Афiцэрскi гадзiннiк — у сямiдзясятых гадах быў ён вялiкiм дэфiцытам, каштаваў шмат. Але ж i высокай якасцю, воданепранiкальнасцю вызначаўся. Увогуле ў армii, на вайне без гадзiннiка нельга. Успомнiў пра вайну. Васiль Быкаў, у яго аповесцях гадзiннiк прысутнiчае абавязкова. Дзе нават з усмешкай:

"Памятаю, бачыў я ў шпiталi салдата, якому хiрург аперыраваў сцягно i ўвесь час лаяўся. Аказваецца, нямецкi асколак разбiў у кiшэнi салдата сем гадзiннiкаў, загнаўшы ў нагу ўсялякiя кольцы i спрунжынкi. "Трэцяя ракета".

Дзе нейтральна, але вельмi дакладна:

"Камбат з задавальненнем выцягнуў ногi i, няўважлiва слухаючы размову падначаленых, дастаў з кiшэнi гадзiннiк. Гэта быў трафей, узяты ў забiтага нямецкага танкiста, з трыма стрэлкамi i надзiва дакладным ходам. "Здрада".

А ў той жа "Трэцяй ракеце" гадзiннiк на руцэ камандзiра супрацьтанкавай гарматы, якая вядзе цяжкi бой з нямецкiмi танкамi, увогуле раўнапраўна прысутнiчае ў сюжэце. Спачатку ён некалькi разоў упамiнаецца на руцэ камандзiра, што вядзе бой, потым некалькi разоў — на руцэ ўжо загiнулага сяржанта. А ў канцы аповесцi адзiны ацалелы малады салдацiк зайшоў у блiндаж, дзе ляжаць мёртвыя сябры:

"А чырвоная доўгая стрэлачка на Жаўтыховым гадзiннiку ўсё рупна бяжыць i бяжыць на чорным цыферблаце. Гэткая яе жывучасць бянтэжыць мяне — з нейкiм забабонным страхам я б’ю па ёй бiклагай — шкло рассыпаецца, i стрэлка спыняецца на лiчбе 11".

Сёння гадзiннiкi iснуюць у самых разнастайных вiдах — механiчныя, электронныя, кварцавыя, нават атамныя. А колькi iх па функцыянальнасцi — гасцiнны, кiшэнны, наручны, шахматны, напольны i настольны, камп’ютарны ў рэшце рэшт...

Сёння заўважаю, што вельмi многiя людзi, асаблiва маладыя, адмаўляюцца ад наручных гадзiннiкаў. А навошта яны, калi ў кожнага — ад першакласнiка да вясковай бабулi, якая праполвае траву ў агародзе, ёсць мабiльныя тэлефоны. Дастаў яго з кiшэнi, зiрнуў.

У мяне з гадзiннiкамi своеасаблiвыя адносiны. Да службы ў армii, местачковым дзецюком любiў, каб яны былi на руцэ, ды яшчэ i якiя прыгожыя, тыя ж афiцэрскiя цi падораныя бацьку на чарговы юбiлей Перамогi. А ў армii першы год мы iх i не насiлi. Было — кралi "дзяды" ў маладых сабе на дэмбель. Ды маладому салдату гадзiннiк i не патрэбен. У яго ад уздыму да адыходу на сон няма нiводнай вольнай хвiлiны. Усё па распарадку. Не патрэбен быў мне гадзiннiк i ў стане "дзеда". Бо я лiчыўся ў мотастралковай роце, але там толькi начаваў, дзень праводзiў у рэдакцыi дывiзiйнай газеты.

Ад гадзiннiка пайшла i гадзiна. А, можа, наадварот.

Але ж:

Апошняя гадзiна — смерць.

— смерць.

Гадзiна ў гадзiну — прыйсцi цi зрабiць нешта дакладна, у вызначаны тэрмiн.

— прыйсцi цi зрабiць нешта дакладна, у вызначаны тэрмiн.

З гадзiны на гадзiну — вось-вось, хутка.

— вось-вось, хутка.

Не па днях, а па гадзiнах — вельмi хутка расцi, развiвацца.

— вельмi хутка расцi, развiвацца.

Бiтая гадзiна — калi нехта некага доўга чакаў.

— калi нехта некага доўга чакаў.

Чорная гадзiна — цяжкi час.

— цяжкi час.

Шэрая гадзiна — калi змяркаецца вечарам пасля захаду сонца.

— калi змяркаецца вечарам пасля захаду сонца.

Гадзiна пiк — той, хто ездзiць грамадскiм аўтатранспартам, ведае, што гэта такое.

— той, хто ездзiць грамадскiм аўтатранспартам, ведае, што гэта такое.

Каменданцкая гадзiна — пэўны час, у якi перамяшчэнне па населеным пункце забароненае.

— пэўны час, у якi перамяшчэнне па населеным пункце забароненае.

Мёртвая гадзiна — у бальнiцах пасля абеду адпачынак для хворых. Iх ужо нiхто не патурбуе.

— у бальнiцах пасля абеду адпачынак для хворых. Iх ужо нiхто не патурбуе.

Але ж гадзiна гэта i школьны ўрок.

У рускiх гадзiннiк — гэта часы, у палякаў — загарак.

З народнага гумару. Паехалi два мужчыны з вёскi на кiрмаш: адзiн — купiць карову, другi — проста скласцi кампанiю, дапамагчы ў выбары. Выбралi, купiлi, прывязалi да воза, едуць назад. Але як жа тут не выпiць барышу? Зайшлi ў карчму i добра так пабарышавалi, аж прыдрамалi за сталом. Падхапiлiся. Першы:

— Колькi часу?

Другi зiрнуў на руку. Няма гадзiннiка, спёрлi.

Выходзяць на вулiцу, iдуць да свайго воза. Конь ёсць, воз ёсць, а кароўкi няма. Пабедавалi мацней. А потым махнулi рукой, за ўсё адзiн адказ. Узялi яшчэ пляшку, едуць. А мужчыны вясёлыя. Пасядзелi моўчкi. Вазнiк i пытаецца:

— Колькi там, братка, часу?

— Ды, братка, час даiць.

Паехалi два мужчыны з вёскi на кiрмаш: адзiн — купiць карову, другi — проста скласцi кампанiю, дапамагчы ў выбары. Выбралi, купiлi, прывязалi да воза, едуць назад. Але як жа тут не выпiць барышу? Зайшлi ў карчму i добра так пабарышавалi, аж прыдрамалi за сталом. Падхапiлiся. Першы:

— Колькi часу?

Другi зiрнуў на руку. Няма гадзiннiка, спёрлi.

Выходзяць на вулiцу, iдуць да свайго воза. Конь ёсць, воз ёсць, а кароўкi няма. Пабедавалi мацней. А потым махнулi рукой, за ўсё адзiн адказ. Узялi яшчэ пляшку, едуць. А мужчыны вясёлыя. Пасядзелi моўчкi. Вазнiк i пытаецца:

— Колькi там, братка, часу?

— Ды, братка, час даiць.

А крымiнальнае — забiць стрэлку. Калi ўпершыню ў нейкiм дэтэктыве прачытаў такi выраз "крутога", нават i не зразумеў. Аказваецца, проста: прызначыць сустрэчу. "Багацее" наша мова i такiмi выразамi.

Але хочацца завяршыць размову пра простую рэч прыгожым, паэтычным. Максiм Танк напiсаў у 1966 годзе, вiдаць, калi ўпершыню адчуў вагу пражытых няпростых гадоў:

Стрэлкi гадзiннiка — ножнiцы

Нястомнага краўца,

Якi дзень i ноч

Кроiць час

I шые мне з яго вопратку.

Якiх ён за век

Не нашыў мне дзiвосных убораў!

Алесь Касцень.

г. Паставы.