Вiктар СУПРУНЧУК Пясок

Источник материала:

Ну, Мiкола, што ты сёння ўгледзеў у тэлевiзары? Я дык ужо гэную скрынку i не

гляджу. Цi шмат пажараў, хто памёр з начальнiкаў? Нiкога там у Маскве не застрэлiлi? — амаль кожны раз так пачынае сваю размову сусед Павелка, былы прапар. Таўсты, лысы, жывот за рэмень перавальваецца. Чырвань па ўсiм твары. А што? Пенсiя добрая, на ўсiм свежым, сваiм. Кароўку трымае, тры свiннi, поўны двор курэй. Сам толькi камандуе, глядзiць за гаспадаркай жонка. Ён, маўляў, сваё адрабiў, час i адпачыць. Чаму ж не жыць? Толькi i панаваць за чужой спiнай. Хоць з армii даўно звольнiўся, але з плячэй вайсковай адзежы не здымае. I каб старызна якая, а то ўвесь час амаль у новым. Мусiць, недарэмна Iгнацiха казала, быццам на свае вочы бачыла, калi заходзiла да Павелчыхi пазычыць алею, — бо тады яе нешта ў краме не было, а сын Васiль надта аладкаў захацеў, — поўная камора ў Павелкi ўсялякiх вайсковых штаноў, куртак, ботаў. Што ж, на складзе сядзеў, дык пацiху i цягаў. Ведаў: рана цi позна адправяць на пенсiю. Вечна прапарам не будзе.

— Сёння, дзядьку, нiчога i не глядзеў. Галава балiць, спiну круцiць, — гаворыць Мiкола, усмiхаючыся ў бараду.

Ён ляжыць на ложку на жываце i, трымаючы "прымiну" пальцамi абедзвюх рук, курыць. Акно адчынена, i дым, асаблiва не затрымлiваючыся ў хаце, выцякае ледзь прыкметным струменьчыкам на вулiцу. Там вельмi прыгожа: дрэвы ў ярка-зялёнай лiстоце, а вiшнi i слiўкi ажно белыя, нiбы абсыпаныя снегам. Так шмат у гэтым годзе квеценi. Поле за дарогаю да самага гаю, што называюць Лагерамi — як зялёны дыван. Рука мiжволi цягнецца да алоўка. Вунь той куток ад лесу, сасна... Каб была сiла, здаецца, маляваў бы, маляваў... Мiкола асцярожна тушыць цыгарэту ў бляшанцы з-пад кансерваў i, ухапiўшы аловак гэтак ж, як i цыгарэту, пальцамi абедзвюх рук, пачынае вадзiць па паперы, што ляжыць перад iм на кавалку фанеры, цi як любiць гаварыць бацька, дыкты. Яна ў яго накшталт мальберта.

Тупае ў сенях бацька, заходзiць i, павiтаўшыся з суседам, таксама закурвае. Павелка раздражнёна махае рукамi.

— Кiнуў бы ты ўжо, Антось, гэны смурод. Вось я перастаў курыць, дыхаць лепей стала.

— Правiльна. Дурная прывычка, — кашляе бацька. — А што ты, Павелка, узiраўся ля Панюцiчавай хаты?

— Iхнi зяць прывёз поўны воз мяхоў. Няйнакш на ферме набраў камбiкорму, заўтра гандляваць будзе. Бач, якая воля. Крадуць вазамi. Няма на iх Сталiна. Аднаго, другога ў распыл — i быў бы парадак!

— Калi ў нас быў парадак... — крэкча бацька. Мiкола ўжо не малюе, слухае. — Нi пры паляках, нi пры саветах. Мужык як быў у дурнях, так i застаўся.

— Не, не кажы, — махае рукою Павелка. — Не кажы. Дай i я закуру...

— Дык ты ж кiнуў.

— Гэта я для размовы. Дый на халяву i воцат смачны, — рагоча Павелка. — Учора гэны зяць пытае, колькi мне мяхоў камбiкорму прывезцi. Без анiякiх праблем. Не баiцца нi мiлiцыi, нi палiцыi. Не, няма на iх Сталiна. Вось калi я служыў прапаршчыкам...

— I што, дзядзьку, нiчога не бралi? — далучаецца да размовы Мiкола.

— Ну як... Можна сказаць, што i не. Еду, напрыклад, дахаты на ровары. Вазьму якi адзiн бохан хлеба, цаглiнку, лiтр спiрту. Заўваж, адзiн, а не бочку.

Усе суседзi ведалi, што Павелка аблажыў хату чырвонаю цэглаю, якую нацягаў з вайсковай часцi. Збудаваў хляўчук i нават прыбiральню з цэглы. А з вулiцы двор адгарадзiў цагляным плотам у два метры.

— Я, заўважце, лiшняй анучы са службы не прынёс. Толькi якая непатрэбная была, а гэны вазамi цягае камбiкорм. Адкуль будзе малако, мяса? Я здзiўляюся, што ў магазiне ўсяго поўна. Не, трэба на iх Сталiна...

— А вы, дзядзьку, участковаму скажыце. Хай ён зяця Панюцiчавага за хвост возьме, — раiць Мiкола. Яму абрыдла гэтая гаворка. Кожны раз Павелка iграе адну i тую ж мелодыю, пяе адну i тую ж песню. Бы затармазiла ў iм нешта. Эх, каб ногi хадзiлi, была сiла, думае Мiкола, пайшоў бы зараз у лес...

— Што казаць гэнаму ўчастковаму, калi ён сам першы злодзей? Машыну мае? Мае. Дзевак возiць? Возiць.

— Вы самi бачылi?

— А навошта мне бачыць? Я i так ведаю, — павышае голас Павелка. — Куды нi глянь, усюды злодзеi. А што, не так, Антось? Усе злодзеi. Начальнiк пошты — злодзей. Хату новую пабудаваў лепшую за маю. Iнжынер — злодзей. Свой трактар мае. Я — не маю, а ён мае. Што, не так, Антось?

— Мусiць, так,— пацiскае плячыма бацька. Ён не любiць спрачацца, больш слухае, чым гаворыць. Некалi ў маладосцi, пасля вайны, пакрытыкаваў брыгадзiра за тое, што дзевак псуе i самагонку патрабуе ад калгаснiкаў. Тры гады потым сек лес пад Ухтой у Комi.

— Вось, вось. I гэта мне так псуе кроў, нервы. Яны цягнуць камбiкорм, а я павiнен яго купляць. Каб яшчэ задарма... Кроў ажно кiпiць ад злосцi.

— Вы б, дзядзьку, пайшлi б у донары, — гаворыць Мiкола. Проста так, не думаючы.

— Якiя яшчэ гэна донары? — падазрона глядзiць на яго Павелка.

— Кроў у вас гарачая. Грамаў дзвесце далi б яе якому чалавеку, ад смерцi выратавалi б. Можа, i мне дапамаглi б. Раптам аперацыю трэ будзе рабiць... За кроў шмат грошай плацяць.

— Мне i самому кроў не пашкодзiць. Не нарадзiўся яшчэ такi чалавек, каб я сваю яму кроў даваў.

— А калi б сыну?

— А што сын? Я яго выгадаваў, на ногi падняў. Цяпер хай жыве сваёй крывёю.

— Па тэлевiзары паказвалi, што людзi здаюць кроў. За гэта грошы iм плацяць, узнагароды розныя даюць. Потым розныя прывiлеi iм... Але ж, дзядзьку, я вашую кроў, каб i давалi, не ўзяў бы... Надта яна гарачая. Яшчэ пачну дзень i ноч хадзiць, як i вы, у вайсковай адзежы. Камбiкорм у Панюцiчавага зяця купляць. Не, не трэба, — смяецца Мiкола. Нават бацька пасмiхнуўся.

— Здзекуешся? Думаеш, няграматны, прапар. Ты дужа граматны... Ляжыш тут... Ну-ну... Крывi маёй захацеў...

З кожным днём Мiкола адчувае сябе горш i горш. Нiбы вада з разбiтага гаршка, выцякаюць з яго сiлы. Пальцы, апошняе, што ў iм дзейнiчае, пачынаюць слабець: нават аловак альбо цыгарэта, якую, здаецца, адным дзьмухам можна адкiнуць да дзвярэй, падаюцца цяжкiм чыгуном, што мацi кожную ранiцу ставiць у печ, з бульбаю для свiннi. Цяжка... Аднак ён усё роўна дапiша гэту карцiну... Шэрае поле, а на iм дзяўчына ў жоўтай сукнi... Так даўно хацеў яе намаляваць, але гэты вобраз быў недзе далёка, нiбы ў тумане. Зразумела, што пiсаць i каго, але як?.. Канешне, ён адразу падумаў пра Валю, дачку суседкi, няўклюдную, у якой не зусiм добра з розумам. Толькi яна здалася яму найбольш цiкавай... Аб’ектам цi натурай. Чыстая душа, без хiбаў, чалавечай хiтрасцi, прагматызму. Нiбы кавалак неапрацаванай глiны з кар’ера... Навошта ён гэтак думае пра бедную, няшчасную, пакрыўджаную богам i людзьмi, Валю, калi сам падобны на бервяно. Па сваёй дурасцi, разбэшчанасцi i распусце з нармальнага, здаровага чалавека стаў iнвалiдам, знявечыў сябе. Нiбы ўчора яны з Юзiкам атрымалi аванс за афармленне вiтрыны прыватнай крамы ў Гомелi. Набралi дзве торбы пiтва i закусi. З дзяўчатамi, з якiмi толькi ўвечары пазнаёмiлiся ў кавярнi, падалiся на Сож. Загаралi, купалiся. I пiлi, пiлi... Пасля ён нырнуў, хацеў пахвалiцца перад рыжай Юляй, якая яму вельмi спадабалася... Ачуўся на беразе, не адчуваючы нi ног, нi рук... Больш ён нiколi не бачыў нi былога сябра Юзiка, якi забраў усе iхнiя агульныя грошы, нi Юлю... Бальнiцы, бальнiцы... I канчатковы прысуд... Да скону прыкуты да гэтага ложка, зрабiўся крыжам для мацi i бацькi, якi яны вымушаны несцi на сваiх старэчых плячах невядома колькi...

— Слухай, Антось, — Павелка сядзiць, нiкуды не спяшаецца, нiбы ў сваёй хаце. Расшпiлiў ватоўку, зноў узяў у бацькi цыгарэту i з шумам выдыхае дым. — Нi разу не пытаў, а мая ўчора кажа... Мусiць, Мiкалай вялiкую пенсiю мае? Большую, чым у мяне, пэўне?..

Бацька маўчыць, крэкча. Ён нiколi не схлусiць. З маленства Мiкола ад яго чуў: мана — гэта грэх! Вось калi твайму жыццю пагражае смерць i няма анiякага выйсця, — тады можаш казаць заўгодна што. Iнакш не брыдзi сваю душу хлуснёй.

— Дык ты, бач, пенсiя мала меншая, чым у мяне, — зноў бубнiць Павелка. — Я колькi гадоў адбухаў прапаршчыкам, колькi тон смярдзючай салдацкай бялiзны пацягаў, памерз у складзе. Каб не авiяцыйны спiрт, даўно адвезлi б на могiлкi. А тут, бач, зламаў сабе шыю, ляжыць, як пан. Мацi з бацькам бы нянькi, i такая пенсiя!..

"Каб табе мову адняло!" — думае Мiкола i спрабуе маляваць, але нiчога не атрымлiваецца. Ужо няма таго настрою, жадання, што было зранку. Усё сапсаваў сваёй балбатнёй Павелка. Як ён цяпер яго ненавiдзiць. Хоць i разумее, што гэта ад бездапаможнасцi, калi iншага свету, акрамя хаты i малюнка за акном, не iснуе. Для яго...

За акном буяла жыццё, там не было Павелкi, яго бабскага нудлiвага голасу. Мiкола ведае, што зараз зробiць. Папросiць бацьку, каб пасадзiў яго ў каляску, i памалу паедзе па сцежцы да лесу, спынiцца на любiмай палянцы. Будзе слухаць гаману i спеў дрэў, маляваць...

Гэтую каляску бацька змайстраваў сам, на колах ад старога ровара. Прыладзiў з правага боку рычаг, каб рухаць было дастаткова нават Мiколавай сiлы. Бацька прырабiў i тормаз, таксама рычаг. Iм лёгка спынiць каляску. Некалi Мiкола бачыў па тэлевiзары, як iнвалiды нават спаборнiчалi на калясках з маторамi. На жаль, у яго на такую тэхнiку грошай не было. Хопiць яму i бацькавай, каб праехаць па сухой ды гладкай, бы асфальтанка, сцежцы. Спяшацца ўжо няма куды.

Пасля абеду бацька з мацi ўладкавалi яго на каляску, прывязаўшы, бы малое дзiця, рэменем, i вывезлi на двор. Квакталi куры, у хляве рохкала свiння. Суседскi кот пакруцiўся, муркаючы, а потым скокнуў на каленi, накрытыя коўдрай. I зацiх, прыплюшчыўшы зялёныя вочы. Толькi вусы варушылiся, нiбы лакатар. Шкада было турбаваць ката. Любiў вось гэтак на каленях катацца. Аднак, калi каляска зрушылася з месца i пакацiла па сцежцы, кот чамусьцi спалохана скокнуў убок i застаўся на двары.

На галаве ў Мiколы быў шырокi саламяны капялюш, якi захоўваў вочы i галаву ад сонца. Не патрэбны былi акуляры. Капялюш падтрымлiвала рызiнка, надзетая пад бараду. Яна ўжо трохi i расцягнулася i не так моцна трымала, як раней. Ад ветру капялюш мог з’ехаць на вочы альбо на патылiцу. Але ж гэта была такая дробязь, на якую цi варта звяртаць увагу.

Каляска пацiху коцiцца. Мiкола адчувае сябе ў ёй не горш, чым iншы ў "Мерседэсе". Яму вельмi ўтульна, радасна на душы i хочацца спяваць, бачачы вакол сябе такую прыгажосць. Нягледзячы на свой лёс, бездапаможнасць, немагчымасць жыць, як жывуць астатнiя, здаровыя, людзi, ён павiнен сказаць найперш самому сабе: жыццё — гэта цуд! Дрэвы, поле, неба, вада, возера, што блiшчыць блакiтнаю плямаю ад Лагераў — усё гэта цуд! Ад аднаго вiдовiшча, якое зараз перад iм, ён, здаецца, робiцца асiлкам. Яму ўжо нiчога не балiць. Яшчэ хвiлiна — i, мусiць, расшпiлiць рэмень, устане на ногi i пабяжыць, пабяжыць...

Хоць сцежка роўная, але там-сям колы трапляюць у неглыбокiя ямiнкi, каляска падскоквае, падкiдваючы Мiколу. Ад гэтага ён атрымлiвае нават асалоду. Нiбы едзе ў сапраўдным транспарце.

Злева з шумам праляцела нейкая птушка, i Мiкалай загледзеўся. Няйнакш дзiкi голуб. Iх тут шмат. Ён глядзеў у той бок i на момант забыўся пра тормаз, якiм стрымлiваў хаду каляскi, бо дарога ўжо iшла пад ухiл.

Мiнулi нейкiя долi хвiлiны. Каляска раптам нахiлiлася, i Мiкола разам з ёю кульнуўся з дарогi. Гэта ён зразумеў, калi ўжо ляжаў тварам у пясок. I стала немагчыма дыхаць. Каляска была на iм. А ён не можа нават паварушыць нi нагамi, нi рукамi. Рот поўны пяску. На шчасце мог дыхаць носам. Пакруцiў галавою, спрабуючы ачысцiць твар ад пяску, якi быў мяккi i цёплы, нагрэты гарачым майскiм сонцам. Левым вокам, трохi прыўзняўшы галаву, Мiкола паспрабаваў агледзiцца, але ўбачыў вакол толькi жоўты пясок. "Нiбы ў магiле, — падумаў ён. — Толькi што не ў труне..."

Ачысцiўшы ад пяску больш-менш рот, ён паспрабаваў крычаць: "Людзi, людзi, дапамажыце!" Гэта быў хрып, якi наўрад цi было чуваць нават праз некалькi крокаў. Аднак Мiкола з апошнiх сiлаў клiкаў дапамогу. Белы ж дзень, побач родная хата, у якой бацька i мацi, а зусiм блiзка, так недарэчна, вось-вось можа загiнуць iх сын. Недалэнга, iнвалiд, але ж чалавек. Дзе ж вы, людзi?!.

— Ну што? — раптам пачуў ён знаёмы i такi родны, здалося, голас. — Ляжыш, як чарвяк. Ляжыш... Не ведаеш, дзе пажары, хто з начальнiкаў памёр, каго ў Маскве застрэлiлi.

Наколькi здолеў, павярнуў галаву i ўбачыў вялiзныя кiрзавыя салдацкiя боты, вайсковыя штаны. Павелка, сусед... Зараз яго падыме, выцягне з гэтага праклятага пяску.

— Памажыце, дзядзьку... — прахрыпеў, адчуваючы, што страчвае прытомнасць. — Памажыце...

— Ляжы, ляжы... Бог табе дапаможа. Крывi маёй захацелася... — боты прашаргацелi па пяску, i зноў надышла цiшыня.

Што ж, значыць, такi у яго лёс. Шмат грашыў. Здавалася, вечна будзе маладым i здаровым. Гуляў i весялiўся, пакуль не ператварыўся ў бервяно. Чарвяк... Гэта было першае яму пакаранне. Цяпер канчатковы прысуд i кара: ён задыхнецца i памрэ пакутлiвай смерцю. I сам ператворыцца ў гэткi ж пясок. Нiколi больш не намалюе нiводнай карцiны, не пачуе галасоў бацькi i мацi, сясцёр, пляменнiкаў. Толькi яшчэ раз гляну на свет, неба, пясок, якi зрабiўся ўжо халодны, бы лёд. Такi i павiнен быць магiльны пясок... Так недарэчна закончыў сваё жыццё. Дом не пабудаваў, сына не нарадзiў. Дрэў, праўда, пасадзiў цэлы сад. Але ж каля хаты толькi вiшню i антонаўку... За душой акрамя пенсii — нi капейкi. I бацькам няма нiчога пакiнуць, альбо сёстрам... Старэйшая Настуля, бедная, пакутуе ад алкаголiка. Жыве з iм, у нэндзе... Брат нiчым не дапамог... Лепш бы ён адразу тады ў Сажы ўтапiўся. Мацi з бацькам ля яго зусiм састарэлi. Колькi бяды ён прынёс iм... Хай ўжо, нарэшце, скончацца iхнiя пакуты. Паплачуць, паплачуць... Прыдуць суседзi... Сволач Павелка... Так, цяпер яму канчатковы прысуд... Халодны пясок забiрае астатнiя сiлы... Ну i добра... Усё, добра... Там усё скончыцца. Не будзе болю, толькi спакой...

— Што ж ты, мiленькi, што ты, бедны! — перад яго вокам узнiкла жаночая галава, бледны перапалоханы твар. — Ай, божа ж ты, мой божа! — заенчыла жанчына i пацягнула, пацягнула яго з пяску ўгору, на дарогу. Стогнучы ад цяжару, аблiваючыся слязьмi, яна валакла Мiколу, здаецца, на адным апошнiм дыханнi. Адкуль столькi сiлы было ў гэтай невялiчкай, немаладой жанчыне, што сантыметр за сантыметрам выхоплiвала з безданi, у якую ён гатовы быў ужо абрынуцца!

Калi Мiкола апынуўся на дарозе, жанчына ад стомы амаль упала ля каляскi, знясiлена склаўшы перад сабой рукi.

— Iду да сваццi — i што бачу. А божачкi мой, божачкi...

Ён пазнаў гэтую жанчыну. Цiхую, спакойную. Яна працавала прадаўшчыцай у краме. Змучаная, раней часу састарэлая ад жыцця з п’янiцамi мужам i сынам. Завуць яе Марыля.Чым ён можа ёй аддзячыць, якiя выказаць словы, што нема застылi ў роце. Мiкола некалькi разоў на поўныя грудзi глынуў паветра, цела неяк раптам перасмыкнула, i ракой хлынулi слёзы. Ён плакаў, успамiнаючы жоўты пясок, што быў упрытык з тварам, плакаў адначасова радуючыся жыццю, якое буяла ўсiмi фарбамi, гэтай жанчыне, якая пацiху ўжо кацiла каляску да яго хаты, прыгаворваючы:

— Не плач, не плач, дурненькi, — i гладзiла-гладзiла, нiбы малога, па галаве.

Яна дапамагла яму даехаць да двара. Бацькi калупалiся ў агародзе.

Потым Мiкола доўга сядзеў пад вiшняю i нават трошкi падрамаў. Слухаў, думаў...

На наступны дзень з самага ранку адчынiлiся дзверы i, быццам на працу, як учора, пазаўчора, у хату ўвайшоў Павелка. У новай вайсковай адзежы, на добрым падпiтку.

— Ну што, колькi пажараў па тэлевiзары? Начальнiкаў шмат пасадзiлi? Хто здох? — спынiўся ля Мiколы, паляпаў яго па плячы. Бы ў сваёй хаце, сеў за стол ля акна, уключыў телевiзар. Бацька моўчкi, як заўсёды, пыхкаў цыгарэтай.

— Здох, учора, — сказаў Мiкола.

— I хто?

— Павелка здох. Хаваць хутка будуць.

— Хто-о-о? — падняўся з-за стала Павелка.

— Ты, Павелка, i здох. Калi не ўчора, дык заўтра. Хутка здохнеш, — Мiкола гаварыў спакойна, хоць у душы ўсё трымцела.

Павелка, брыдка мацюкаючыся, грымнуў дзвярыма, забыў нават сваю вайсковую шапку. Праз адчыненае акно было чуваць, як ён яшчэ крычыць на вулiцы, махаючы кулаком у бок Мiколавай хаты.

— Навошта ты гэтак, сынок? — спытаў бацька. — Усё-ткi суседзi...