Альгерд Бахарэвіч: пакорлівыя заўжды ненавідзяць пісьменніка

Источник материала:

У кастрычніку паліцы з беларускамоўнай літаратурай ураз сталі багацей на новы, доўгачаканы твор аднога з самых цікавых сучасных беларускіх аўтараў. Шостая кніга Альгерда Бахарэвіча, які цяпер жыве і творыць у партовым Гамбургу, — пераклад казкі нямецкага пісьменніка XIX стагоддзя Вільгельма Гаўфа і паслямова, містычны раман, гісторыя перакладу «Халоднага сэрца» беларускім перакладчыкам, які блукае праз цені і здані тэксту казкі, непазбежна сутыкаючыся з рэчаіснасцю. Часам моцна, да вострых вакзальных пахаў і шэрых беларускіх колераў пазнавальнай, часам — містычна пераплеценай з тэкстам перакладу.

«Беларускія навіны» спрабуюць расчараваць тэкст і расшыфраваць літары, высветліўшы ў самога Бахарэвіча, з якой цемры прыходзяць вобразы, і дзе ў гэты час належыць знаходзіцца самому пісьменніку.

— Новая форма Вашай новай кнігі з’явілася само сабой, або нехта ўсё ж падкінуў натхнення — ці не Ганс Гейнц Эверс гэта быў са сваім працягам Шылераўскага «Духавідца»?

— Апошнія гады я апантаны нямецкімі казкамі — напрыклад, маёй настольнай кнігай увесь гэты час быў двухтомнік братоў Грым з цудоўнымі ілюстрацыямі Джорджа Крукшанка, а збор казачных твораў Гаўфа падзейнічаў на мяне прыкладна гэтаксама, як чароўны суп на беднага хлопчыка Якаба, які стаў карузлікам. Я адчуў велічнасць казкі як жанру і зразумеў, што сучасная літаратура — у параўнанні з казкамі — рэч у вялікай ступені надуманая, багатая на лішнія словы, занадта прывязаная да бягучага моманту, да дробна-надзённага, што многія так званыя сучасныя бэстсэлеры будуць выглядаць прэтэнцыёзна-фальшыва, калі іх паставіць побач з чыстым крысталам сапраўднае казкі. Такая апантанасць патрабавала выхаду. У выніку з’явіўся гэты пераклад.

Аднак сумленны перакладчык казак сам непазбежна становіцца іх героем. Асабліва калі ён трапляе пры гэтым за мяжу, у зусім незнаёмы яму свет, дзе свае законы, дзе ажываюць дэкарацыі гісторый, якімі ён захапляўся ў дзяцінстве, і шмат у што проста цяжка паверыць. Было б злачынствам ігнараваць такі досвед. Я сапраўды пачуваўся як чалавек, які трапіў у казку, блукаючы па гамбургскіх блышыных рынках, дзе можна за бясцэнак набыць сямейныя фотаальбомы са здымкамі зусім незнаёмых табе людзей — гамбуржцаў, любекцаў, брэменцаў, якія жылі больш за сто гадоў таму, іхны посуд, іхныя кнігі, іхныя люлькі, іхныя цацкі... Не магу сказаць, што на мяне паўплываў Эверс, аднак ягонае імя тут дарэчы — я маю два ягоныя зборнікі, выдадзеныя ў 20-х гадах, і сам дотык да іх прымушае мяне скаланацца: каму належалі гэтыя кнігі раней? Ці шмат, напрыклад, крыві на тых руках, якія гарталі гэтыя кнігі? Магчыма, што шмат. Хто азіраўся калісьці спалохана вакол, дачытаўшы позна ўначы эверсаву «Павучыху», якія цені гулялі на ягоных сценах дзевяноста год таму? Усё гэта падобна да казкі, і казка ўжо дыхае...

— Ваша паслямова гэта не працяг, а нешта, на першы погляд, зусім адасобленае. Калі зразумела, што яе не існуе без казкі «Халоднае сэрца», то ці можа цяпер стацца так, што і сама казка ўжо не існуе асобна?

— «Халоднае сэрца» — вялікі літаратурны твор, шэдэўр, і, вядома ж, існуе цалкам аўтаномна ад любых паслямоваў. Але, як і кожны шэдэўр літаратуры, гэтая казка здольная спараджаць тысячы паслямоваў, і мая — толькі адна з мноства магчымых.

Мая паслямова — самастойны тэкст, які, безумоўна, можна публікаваць і без казкі, аднак пэўнае знаёмства чытача з «Халодным сэрцам» усё ж пажаданае. Пісьменнікі — людзі, апанаваныя дэманамі. Уся рэч у тым, што дэманы Гаўфа, хутчэй за ўсё, мелі чалавечае аблічча, мае ж дэманы — прынамсі, большасць з іх — існуюць у форме тэкстаў, таму паслямова мае пры сабе казку. Дадам, што вельмі хацеў бы, каб мая паслямова таксама была прачытаная як казка, а не як, скажам, сатыра ці філасофскі раман.

— Хто мусіў быць № 1 у гэтай кнізе — Гаўф, або ўсё ж перакладчык? І хто такі гэты перакладчык, калі нават Альгерд Бахарэвіч эпізадычна прабягае паўз яго ў завяршэнні гісторыі?

— Самае галоўнае — перакладчык не ёсць Альгердам Бахарэвічам. Перакладчык — выдуманая мной фігура, нармальны беларус, які працуе ў нейкім пратухлым офісе, але пры гэтым цікавіцца літаратурай, трошкі займаецца перакладам — і даволі выпадкова атрымлівае перакладчыцкую стыпендыю ў горадзе Гамоніі (Hammonia). Але рэч у тым, што ў казцы не бывае выпадковасцяў.

Герой маёй паслямовы — гэта ахвяра: свайго авантурызму, сваёй аматарскай любові да літаратуры і свайго жадання зарабіць трошкі «лёгкіх грошай». Свет падаецца яму простым, ён лічыць, што ведае, як трэба жыць. Аднак было несправядліва лічыць яго такім сабе дурнем. Як і Петэра-вугляра, яго мучаюць няясныя сумневы ў правільнасці светабудовы. Казка Гаўфа ўцягнула яго ў сябе, прымусіла сутыкнуцца з адказнасцю, адкрыла яму патаемныя бакі яго асобы, пра якія ён і не падазраваў бы, застаўшыся дома. Яна прымусіла яго задумацца, сарвала плеўку з вачэй. І тая ж казка ўжо не адпускала яго да самага ягонага канца. Дэманы літаратуры, дэманы Гаўфа пракаўтнулі яго, а яму ж, небараку, здавалася, што ўсё так проста... Я мяркую, яны былі задаволеныя, гэтыя разгубленыя дэманы, якія, вырачаныя на вечнасць, не знаходзілі сабе месца ў 21 стагоддзі.

Калі аўтар памірае, ягоным дэманам не застаецца нічога іншага, як заняцца перакладчыкамі.

— У паслямове, безумоўна, гэта ёсць, але ўсё ж цяпер запытацца пра гэта хочацца жывога і сапраўднага Бахарэвіча: ці не замнога рызыкі для аўтара, які перакладае іншага аўтара, ці вялікая пагроза ўвасобіцца ў твор, увайсці ў яго, начапляць на сябе яго атрыбутыкі, як крыжоў? Можа быць, праца перакладчыка, як праца актора — чым далей, тым больш падваенняў і наслойванняў розных рэчаіснасцяў?

— Думаю, вы абсалютна правільна разумееце небяспеку пісьменніцкай, ды і перакладчыцкай працы. Людзі, якія гэтым займаюцца, заўжды пад пагрозаю. Пераўвасабленне, матэрыялізацыя духаў, падваенне і патраенне асобы; дзверы, якія так гасцінна запрашалі ў тэкст, раптам зачыняюцца за спінай, і ты перажываеш момант касмічнага жаху — тым не менш творчасць вядзе цябе наперад. Гэта і ёсць літаратура, найрызыкоўнейшы з заняткаў, бо фізічнай смерцю тут усё дакладна не абмяжоўваецца.

Пісьменніка можна параўнаць з акторам, але пісьменнік грае адначасова шмат роляў (ці нават усе) і мусіць жыць у іх, пакуль спектакль не скончыцца. Да таго ж пісьменнік яшчэ і «сам сабе рэжысёр». Не варта, зрэшты, верыць таму чалавеку, які раскланьваецца на сцэне пасьля таго, як заслона апусцілася — цалкам магчыма, аўтар застаўся на тым баку, заціснуты між жорнамі падваенняў і пераўвасабленняў, а ягонае аблічча прысабечыў сабе персанаж. Персанаж выходзіць, садзіцца ў таксі, едзе дамоў, вячэрае, уключае кампутар...

— Калі гэта так, то ці не псіхічныя расстройствы і шызафрэнія чакаюць пасля апошняй кропкі? І наогул: той, хто добра піша, бывае нармальным?

— Гледзячы што лічыць нормаю. Жыццё вугляра Петэра да ягонага знаёмства з Шкляным Чалавечкам і Галандцам Міхелем шмат хто лічыў нармальным. Канцоўка казкі (якую я прыбраў да камэнтароў, бо яна, як мне падаецца, была напісана Гаўфам, каб дагадзіць царкве, грамадзтву і цэнзарам) так фактычна і сцвярджае: не імкніся да большага, задавольвайся малым, даглядай выдзеленую табе богам дачную сотку і не шукай прыгодаў на сваю галаву. Але сапраўдны мастак, сапраўдны літаратар — гэта чалавек, які заўжды шукае большага, заўжды робіць забаронены крок у невядомасць, не зважаючы на меркаванне іншых, які штодня ставіць сам на сабе небяспечныя эксперыменты, выдумляючы, пераўвасаблючыся, пранікаючы ў падсвядомае, ажыўляючы мёртвых зданяў, ствараючы свет наноў — то бок беручы на сябе больш, чым дазволена чалавеку. Пісьменніка заўжды будуць ненавідзець тыя, хто так і застаецца сядзець ля вугальнай яміны, не паддаючыся спакусам Шварцвальду, тыя, хто задаволены выдзеленымі ім нябесным прафсаюзам сціплымі дачнымі ўчасткамі і найважнейшай чалавечай якасцю лічыць пакорлівасць.

Пісьменніку лёгка звар’яцець. Але пасьля гэтага пра творчасьць гаварыць ужо не выпадае. Адрозьненне мастака ад вар’ята ў тым, што мастак памятае, дзе знаходзяцца дзверы назад, і ведае, як яны адчыняюцца; мастак жыве па абодва бакі. Вар’ят тыя дзьверы знайсці ўжо не здольны.

— Як Вы лічыце, ці існуе сёння ў Беларусі перакладчыцкая школа, ці робяцца добрыя пераклады тым жа новым інтэрнэт-часопісам «Прайдзісвет», або гэта сусвет падрадкоўнікаў і суцэльных Энтузіястаў, чый вобраз такі яскравы ў «Паслямове»? Ці з многімі такімі Вы сустракаліся?

— Не ведаю, ці можна гаварыць пра існаванне школы, але я назіраю ў Беларусі сапраўдны перакладчыцкі бум. Мушу прызнацца, што з вялікай сімпатыяй гляджу на ўсіх гэтых зусім юных людзей, якія, не пазнаёміўшыся яшчэ як след з сусветнай літаратурай, накідваюцца на вялікія ва ўсіх сэнсах творы, пераствараючы іх па-беларуску. Я лічу, так і трэба рабіць: пачынаць з таго, што цябе захапляе, не разменьвацца на дробязі, перакладаць вялікіх, нават не маючы падрыхтоўкі і досведу. Беларуская моладзь гаворыць замежнымі мовамі і скарыстоўвае свае веды дзеля перакладу — мяне гэта цешыць, па-першае, як пісьменніка, па-другое, як чытача, па-трэцяе, як перакананага «заходніка» — дзейнасць маладых перакладчыкаў набліжае нас да Еўропы значна хутчэй за дзейнасць палітыкаў.

Энтузіясты у негатыўным сэнсе — гэта для мяне найперш нашыя народныя паэты, якія чамусьці лічацца перакладчыкамі, хаця ўсё жыццё перакладалі з рускіх падрадкоўнікаў і так і не далі сабе рады вывучыць хаця б адну з замежных моваў (тых, з якіх яны нібыта перакладаюць), авалодаць ёй хаця б у такой ступені, каб чытаць са слоўнікам.

Той тып Энтузіяста, які апісаны ў маёй «Паслямове» — гэта яшчэ і тып чалавека, які бярэцца за пераклад, не разумеючы, не адчуваючы і не любячы літаратуру; такі Энтузіяст перакладае толькі таму, што гэта ВАЖНА, таму што гэта КЛАСІКА.

На шчасце, такія Энтузіясты — сёння хутчэй маргіналы. Аблічча беларускага перакладу фармуюць не яны. Я ганаруся знаёмствам зь Сяргеем Шупам і Янам Максімюком — выбітнымі беларускімі перакладчыкамі і сапраўднымі паліглотамі. Яны перакладаюць найлепшае, што ёсьць у сусветнай літаратуры, і робяць гэта выдатна.

— Колькі ў вашай паслямове «аўтабіяграфічненькага»?

— Як і ў ва ўсіх маіх кнігах — зусім мала. Я заўжды лічыў, што ўласны досвед прыдатны толькі на дэкарацыі, прычым не самыя галоўныя. Усе персанажы, калізіі і так далей — створаныя мной літаральна з нічога. Што да тыпізацыі, то я заўжды яе ненавідзеў. Я не ствараю тыпы, я імкнуся ствараць жывых людзей. Ну, натуральна, у кнізе ёсць трошкі Гамбурга, трошкі Мінска, трошкі падслуханага і трохі перажытага — але ўсё гэта выконвае ў «Паслямове» хіба дапаможныя функцыі. Мне больш цікава: колькі «аўтабіяграфічненькага» у казцы Гаўфа?

— Навошта ў каментарах да кнігі «Халоднае сэрца» столькі расшыфровак інтэртэксту, імёнаў аўтараў і герояў твораў, якія недзе слізганулі ў тэксце? Ці не здаецца Вам, што такім чынам выказваецца недавер да розуму чытача, а даследчык і літаратуразнаўца наогул пакідаецца без працы?

— Не думаў пра гэта. Напэўна, вы маеце рацыю. Буду выпраўляцца. Недавер? Так, я паталагічна недаверлівы. Не толькі да чытача.

— Ці збіраецца Альгерд Бахарэвіч у хуткім часе пацешыць Еўропу перакладамі Альгерда Бахарэвіча?

— Сам Альгерд Бахарэвіч — не, а вось нямецкі перакладчык Томас Вайлер збіраецца ў наступным годзе пацешыць Нямеччыну маім раманам «Сарока на шыбеніцы», які плануе апублікаваць адно ляйпцыгскае выдавецтва. Усе паперы ўжо падпісаныя. Напачатку размова ішла, дарэчы, пра «Ніякай літасці Валянціне Г.», але «Сарока» застаецца маім любімым «дзіцём», Томас пераклаў урыўкі, выдавецтва зацікавілася, і выбар быў зроблены на карысць гісторыі беднай Веранікі. Я дапамагаю Томасу ў працы над гэтым вельмі складаным, шчыльным, неверагодна цяжкім для перакладу тэкстам. Для перакладу патрэбны час, шмат часу... Некалькі год прайшло, пакуль большая частка маіх старых апавяданняў выйшла тут у часопісах і анталогіях.

— Чаму часта ў Вашых творах наратар і галоўны герой — баязлівец, ахвяра, чалавек пад пагрозай, чалавек, якога лупяць палкай, на якога мочацца (рабуюць, здраджваюць і кідаюць жанчыны)?

— Таму што мне цікавыя менавіта такія людзі і менавіта такія сітуацыі. Мяне не цікавяць героі, людзі з вялікай літары, бо такіх проста не існуе. Як казка ёсць літаратурай, ачышчанай ад шалупіння, так чалавек пад пагрозай ёсць чалавекам, які паказвае сваё сапраўднае аблічча.

Я зусім не адмаўляю, што чалавек можа быць здольны на вялікія ўчынкі ў імя бліжняга свайго. Часам можа. Але я не адчуваю сябе гатовым пісаць пра гэта. Мае тэмы: боль, гвалт, бруд, адзінота, улада, падман, нянавісць, зайздрасць, творчасць, апантанасць, расчараванне. Тое, чым мы жывем, з чым сутыкаемся найчасцей. Тое, што робіць нас цацкамі ў руках іншых.

— Якой літаратуры не хапае Беларусі, каб выйсці на экспарт? Чаму зараз нічога з напісанага нашымі сучаснікамі не выходзіць, напрыклад, на еўрапейскі рынак?

— Тут мноства прычынаў. Беларуская літаратура не самадастатковая, яна не ўмее гаварыць пра агульначалавечае, ёй чужая ўнівэрсальнасць, яна зацыкленая на грамадскіх праблемах, на актуальнасці, яна не ўмее проста быць. Яна баіцца быць сама сабой. Яна знаходзіцца ў путах традыцыі. Усё гэта абцяжарана яшчэ й маніяй велічы: у Беларусі ўпэўненыя, што мелі раней вялікую літаратуру, але гэта не так. Зусім не кожны народ мае вялікую літаратуру, з гэтым трэба змірыцца, гэта не трагедыя, а ўсяго толькі стымул для разьвіцця.

Беларуская літаратура ўсё яшчэ чагосьці баіцца. У большасці беларускіх пісьменнікаў жыве ўнутры вельмі агідны ўнутраны цэнзар, не з тых, якія дапамагаюць аўтару адсейваць непатрэбнае і ўдасканальвацца, а з тых, якія прымушаюць штохвіліны аглядацца на паскудную троіцу: Папа, Начальніка, Суседа (інакш кажучы, мараль, уладу, грамадзтва). Беларуская літаратура спрэс арыентаваная на расійскую і спрабуе яе капіяваць. Пры гэтым беларуская літаратура закрытая сама ў сабе, яна як прынтэр у пустым пакоі без вокнаў і дзвярэй.

Ёсць прычыны і іншага кшталту: наш нацыянальна-гістарычны міт (кожны народ мае такі) дагэтуль не прызнаны ў свеце. Ды што казаць: большасць беларускіх літаратараў проста не хоча пра сябе заяўляць. І нарэшце: бракуе перакладчыкаў з беларускай. Іх адзінкі. Калі б беларусы мелі беларускую дзяржаву, то тая дзяржава дапамагла б замежнікам, якія цікавяцца нашай літаратурай, у вывучэнні нашай мовы і культуры. Праз стыпендыі, адкрыццё культурных цэнтраў за мяжой і г.д.

Але нельга гаварыць пра тое, што нічога з напісанага па-беларуску не выходзіць на еўрапейскі рынак. Маем літаратараў, якіх усё вышэйпералічанае не тычыцца. Гэта літаратары сапраўды добрага еўрапейскага ўзроўню, якія ўжо заяўляюць пра сябе на Захадзе: Алесь Разанаў, Ігар Бабкоў, Вальжына Морт, Андрэй Хадановіч і іншыя... Проста ўсё яшчэ толькі пачынаецца. Галоўнае, што працэс ужо не спыніць.

— Што тычыцца Еўропы. Вы верыце ў тое, што еўрапейскую культуру чакае новы росквіт?

— Ведаеце, тут я ідэаліст і лічу, што росквіт еўрапейскай культуры ніколі сур’ёзна не прыпыняўся. Еўрапейская культура, добра гэта ці кепска, сфармавала свет; за тысячагоддзі яна стварыла сабе такі патэнцыял, што нават у самыя змрочныя часы еўрапейскай гісторыі культура тут жыла і развівалася. Уласна, моц культуры стала выратаваннем Еўропы ад нацызму і камунізму. Магчыма, тое, што еўрапейская культура, на мой погляд, і цяпер квітнее, ёсць справаю ў пэўным сэнсе інерцыі — аднак гэтай інерцыі хопіць яшчэ на некалькі стагоддзяў.

Не хацелася б гаварыць пра палітыку, пра дзяржавы, пра дурныя забабоны і забароны, якія ставяцца з абодвух бакоў... Я кажу толькі пра культуру. Мне вельмі хацелася б, каб сад Мэтэрніха пасунуўся далей на ўсход, каб зніклі межы, якія замінаюць усходнееўрапейскай культуры ўзбагаціць агульнаеўрапейскую, каб усе мы вярнуліся туды, дзе нашае законнае месца: у Еўропу. Што для гэтага трэба? Напэўна, у першую чаргу нашыя ўласныя высілкі; тое, што Заходняя Еўропа магла зрабіць для нас, яна зрабіла, наступны крок — наш.