Беларусь за Бугам

Источник материала:

Торба

Такім чынам, пералятаю Буг другім разам за апошнія 2 тыдні — мяне чакае паездка па памежжы Польшчы з мэтай прамоцыі пятага дзіцёнка — рамана «Рыбін горад», які выйшаў у Польшчы пад назвай «Miasto ryb».

Буг звіваецца і кладзецца петлямі, а Вісла цячэ візуальна спакайней, але рэальна падступней.

Аэрапорт. Здымаю з транспарцёра адну торбу, а дзе ж другая, клятчастая? Пусты транспарцёр спыняецца. Іду разбірацца.

«Нех пані муві по-польску. Не розумем пані» — «Па-польску гаварыць не буду, бо не ўмею. Я буду гаварыць па-беларуску павольна, каб вы зразумелі, а вы шукайце маю торбу хутчэй, бо я спяшаюся».

Праз хвіліну транспарцёр ажывае, і мая парэпаная клятчастая выязджае ў гордай адзіноце.

Люблін

«У Любліне спатканне са студэнтамі бэндзе провадзіць пан професор Сяргеюш Кавалёў» — паведамляе мне Томаш, якога выдавецтва «Рэбіс» паставіла апекавацца маёй паездкай.

«Бач ты! — думаю я, аглядаючы з акна машыны не па-восеньскаму сонечныя прасторы вёскі Паньшчызна напаўдарозе паміж Варшавай і Люблінам. — Аднафамілец слыннага беларускага драматурга!» — якраз нядаўна была на спектаклі «Дзённік паэта» па п’есе Кавалёва.

Але аказваецца, што не аднафамілец. Вось ужо 15 гадоў драматург Сяргей Кавалёў выкладае беларускую мову і літаратуру ў Люблінскім універсітэце! Ну і ну! Вось дык сустрэча! І ягоная жонка, паэтка Наталля Русецкая, таксама выкладае, і студэнты іх — прысягаю! — выдатна абазнаныя ў беларусістыцы, і спадарыня Наталля дорыць мне кніжку, выдадзеную ў Мінску ў 2004 годзе, якую я раней не бачыла, і я чытаю пранізлівыя дасканалыя радкі:

Навучы мяне, зіма, паміраць,
Аплываць халоднай вадой
і рабіцца мяккай зямлёй,
і цярпліва сонца чакаць;

навучы мяне, зямля, прарастаць,
узыходзіць першай травой,
навучы застацца сабой,
як пачнуць нагамі таптаць…

Сынкі Наталлі і Сяргея растуць у Польшчы…

Беларусы з метраполіі за мяжой — гэта расцярушванне нацыянальных сілаў ці мяккая, але моцная агрэсія беларускай нацыянальнай культуры?

Беласток

Па дарозе з Любліна да Беластока пераязджаеш нейкую мяжу — і разумееш: а вось і ў Польшчы пачынаецца маё! Вырастаюць з зямлі праваслаўныя цэрквы, вырастаюць хаткі старыя з маленькімі вокнамі на восем рамак… Буг шырокі. Указальнік на Грабарку. Указальнік на Драгічын. І твар вось гэтай жанчыны, і постаць гэтага мужчынкі, што едзе некуды возам — як бы знаёмыя яны…

У Беластоку журналісты задаюць мне пытанні без перакладчыка: беларуская перадача беластоцкага тэлебачання, украінская перадача беластоцкага радыё.

Дырэктар «Радыё Рацыя», суперэнергічны Яўген Вапа, нагружае амаль непад’ёмным стосам кніжак: «А вось гэта мы ў Беластоку выдалі па-беларуску апошнім часам! Мы мусім моцна стаяць, каб нікому не паддавацца!». Пан Томаш крэкча, але носіць за мной торбу з падараванымі кнігамі.

Знаёмлюся з Яраславам Іванюком. «О, дык вы і ёсць «Камунікат?» — спадар Яраслаў задаволена смяецца, мая рэакцыя на ягонае прозвішча яго, відаць, радуе. Штодня ягоны сайт, створаную ім беларускую электронную бібліятэку наведваюць да 2000 чытачоў — і я ў іх ліку.

Сустрэча з чытачамі ў кнігарні-кавярні з выразнай назвай «Акцэнт». Землякі. З аднаго кораня, з адной зямлі. Нас па правы бок Бугу душыць рускасць, іх па левы — польскасць. Эх, крывая нашыя часы, з іх дарагімі гатэлямі і АЭС, з іх шведскімі сталамі і венгерскімі вінамі, з іх прагрэсамі і гігіенамі… Што будзе з нашымі дзецьмі?

Абдымаюся з землячкамі, што яшчэ ўмеюць гаварыць па-нашаму. Што яшчэ вучаць па-нашаму сваіх дзяцей.

Ольштын

«То пані ест пані БабІна?» — голас таксіста, які вязе нас з Беластоку ў Ольштын, поўніцца энтузіязмам. — «Так, естэм БабІна, а о цо ходзі?» — палохаюся я.

Таксіст, аказваецца, шмат чытае і ў прыватнасці прачытаў рэцэнзію на «Място рыб» у польскім «Ньюсвік», пасля чаго набыў кніжку і чытаў яе ўчора да гадзіны ночы…

Я не знаю, радавацца мне гэтаму ці не. Бо кіроўца павінен усё ж глядзець на дарогу, а не безупынна круціць галавой назад.

Таксіст увогуле гаварлівы. У яго ў сваяках палова Амерыкі і Нідэрландаў. Пра сітуацыю на Беларусі ён ведае больш, чым я. І ўвесь час гаворыць.

І на здароўе.

А я гляджу на залітыя туманам палі, на рэдкія хутары нямецкіх па пабудове дамоў, і адзінота гэтай зямлі пачынае быць маёй адзінотай. І я выразна адчуваю, што маглі думаць, едучы на вазах на гэтай дарозе, мае землякі 64 гады таму, у 1946 годзе, калі іх сюды, пад Ольштын, перавозілі з-над Бугу. Аперацыя «Вісла». Калатнеча. Бабуля якраз пекла хлеб, дык не далі дапячы, пагналі на воз у чым была…

Я расказваю пра гэта вечарам у шыкоўнай чатырохпавярховай кнігарні «Цэнтрум ксёнжкі», куды прыходзяць набыць кнігу, і пагуляць у шахматы, і папіць кавы, і пабалакаць, і прабавіць час, і ў такт расказу мяняецца твар пані Эвы, сучаснай і вясёлай рэдактаркі радыё, якая вядзе сустрэчу, і твары прысутных…

«А што азначае назва вашага рамана?» — пытаецца нехта.

«Мы прыйшлі на сустрэчу трохі раней — бо дождж на двары, — гавару я, — і Томаш прынёс мне з паліцы анталогію польскай паэзіі, я разгарнула яе наўгад, і прачытала з Шымборскай паслухайце што:

Nawet proste dzień dobry
wymienione z rybą
ciebie, rybę i wszystkich
przy życiu umocni.

І бачу па тварах, што мы, тыя, хто сабраўся ў гэтай шыкоўнай кнігарні, разумеем, «о цо ходзі»…

Туман. Дождж. Старыя нямецкія замкі над равамі з вадой. Рыбы, выкінутыя на сушу, у смузе дажджу — яшчэ не памерлі.

Магда Шчэпаняк

Выдавецтва не імкнецца эканоміць. З Ольштына мяне адпраўляюць у Варшаву, дзе я маю пераначаваць у гатэлі «Рэдзісан» і з раніцы ўжо ляцець у Мінск. Калі я прапаную ехаць адразу цягніком з Ольштына — так жа эканомней! — у выдавецтве мне кажуць: «Ну што ты будзеш туляцца па цягніках начамі! Пераначуеш у гатэлі, адпачнеш — і раніцай праз гадзінку дома!»

Ну дзякуй.

Свабодным вечарам у Варшаве я скарысталася, каб сустрэцца з Магдай Шчэпаняк.

Калі шукала цытаты на вокладку другога беларускага выдання «Рыбінага гораду», якое цяпер рыхтуецца, вырашыла перагледзець і польскі сектар інтэрнэту. Натыкнулася на спасылку па-польску: «Ці варта чытаць „Рыбін горад“? Не варта».

Ну, думаю, дачакалася крытычнай рэцэнзіі. Зараз цябе палякі размажуць па сценцы.

Адкрываю спасылку, чытаю. Аўтарка расказвае, як выпадкова набыла «Място рыб», вырашыла зазірнуць на хвілінку, прачытаць першы раздзел, ну ладна, і другі, потым трэці, ну ладна, да паловы дайду — і не магла адарвацца, пакуль не прачытала ўсё. Параўноўвае мой раман са стравай кітайскай кухні: пяць смакаў і прыправы. Даходжу да апошняй фразы: «Ці варта чытаць „Рыбін горад“? Не варта».

І вялікімі літарамі: «ТРЭБА чытаць!»

Ясна, што з аўтаркай такой рэцэнзіі мне захацелася сустрэцца.

І мы сустрэліся «на каве» ў «Залатых тэрасах».

Магдзе 30 гадоў. Працуе ў літоўскай фірме, якая займаецца наземным забяспечаннем авіяпералётаў. Муж праграміст. Яна шмат чытае. Вядзе літаратурны блог «Books and the City». У чарзе на чытанне — 25 кніг. Каля блогу гуртуюцца некалькі чалавек, «поправднэ кніжнэ молі». Варшавянка, а дзяды з Леончына — вёскі пад Варшавай, дзе нарадзіўся «нобэліста» Ісаак Зінгер. Але ад Зінгера і жыдоўскай культуры ў вёсцы не засталося нічога, «ні следу»… Магда гаворыць гэта са скрухай чалавека, які чытаў і любіць «Шошу» і «Цара палёў».

Магда свабодна гаворыць па-англійску і добра разумее маю беларускую. Час цячэ незаўважна, я раю ёй Уілкі Колінза, пра якога яна чамусьці нічога не ведае, а яна мне — Крыстафера Мура, пра якога нічога не ведаю я.

Міма нас цякуць рэкі наведвальнікаў сучасных пячораў Аладзіна — у «Залатых тэрасах» больш за 200 фірмовых крамаў з рознай хярнёй.

Мы гаворым пра глабалізацыю і традыцыйную культуру. Магда засмучаецца, што вельмі хутка мяняецца польская мова, насычаецца пазычанымі слоўцамі, што пазычанымі святамі насычаецца жыццё…

Шчыра кажучы, я не магу ўявіць нейкага аналага Магды ў беларускай рэчаіснасці.

Ізноў здароў!

А вось і яна, беларуская рэчаіснасць.

Аэрапорт «Мінск-2». Здымаю з транспарцёра адну торбу, а дзе ж другая, клятчастая? Пусты транспарцёр спыняецца. Ізноў здароў! Іду разбірацца.

«Я буду гаварыць па-беларуску павольна, каб вы зразумелі…»