З кім і пра што спрачаемся?

Источник материала:

Дыскусійная трыбуна

У нумары газеты за 2 чэрвеня звярнуў на сябе ўвагу артыкул Сымона Свістуновіча "Сусветная культура ці рэлігійная?". Звярнуў як бліскучы ўзор спрэчкі не пра тое. Каб зрабіць дыскусію больш празрыстай, сцісла сфармулюем зыходныя пазіцыі аўтара.

1. Бліжэйшыя суседзі выказваюцца за рэлігійную культуру ў школе, але гэта пенсіянеры, а таксама матальшчыцы-прадзільшчыцы. Іншая справа, меркаванне педагога і ананімнай дзяржслужачай — цяпер усё ясна. Рэлігійная культура замест сусветнай для таго, каб царкве было куды падзець тэолагаў.

2. Увядзенне выкладання рэлігіі ў школе (зверніце ўвагу на падмену паняццяў — не рэлігійнай культуры, а рэлігіі!) нанясе ўдар па сістэме адукацыі, бо яна з савецкіх часоў будуецца на матэрыялістычным падмурку. А прыродазнаўства (яно таксама матэрыялістычнае) з рэлігійным светапоглядам несумяшчальнае. Што будзе з псіхікай нашых дзяцей? І ўвогуле, "школа абавязаная даваць дзецям веды, развіваць іх кругагляд, а не займацца рэлігійным выхаваннем".

3. Да пасляваеннага адраджэння Германіі рэлігійная адукацыя дачынення не мае, паколькі ўсё вырашалі план Маршала і фінансавыя ўліванні Амерыкі. І ўвогуле, 80 % немцаў лічаць сябе няверуючымі.

4. Свабода сумлення (якога — толькі дыялектыка-матэрыялістычнага?) гарантаваная Канстытуцыяй. Я буду жыць сёння і зараз, і мяне не цікавяць вашы ўяўленні пра вечнае жыццё пасля смерці. Маім дзецям і ўнукам не трэба навязваць тое, што я пакуль не магу прыняць (г.зн. знаёмства з рэлігійнай культурай).

5. Няма чаго царкве рабіць у чужой парафіі (г.зн. у школе). Балазе, сярод вернікаў хапае людзей з анамальнымі паводзінамі (ці вынікае адсюль, што задача выхавання нармальных паводзінаў матэрыялістаў ужо паспяхова вырашаная?).

Усё гэта было б смешна, калі б не было так сумна і не дэманстравала логіку многіх апанентаў выкладання асноў рэлігійнай культуры ў школе.

Пачнём па парадку (прапусціўшы пра матальшчыц-прадзільшчыц — гэта ўжо на сумленні аўтара артыкула).

Даволі дзіўна, што аўтар, прэтэндуючы на паслядоўнасць, перажывае за сусветную мастацкую культуру ў школе. Калі трымацца логікі п.3 аргументацыі — дабрабыт краіны забяспечваюць не людзі, а чужыя фінансавыя ўліванні — то трэба сапраўды зрабіць выснову, што ў прагматычнай школе ні для якой культуры (ні сусветнай, ні рэлігійнай) месца быць не можа. Дарагі спадар С. Свістуновіч! Не трэба супрацьпастаўляць сусветную мастацкую і рэлігійную культуру. Ім абедзьвум, я глыбока перакананы, павінна быць месца ў школе.

Дарэчы, што застанецца ад сусветнай культуры, калі адняць з яе ўсё, так або інакш звязанае з рэлігіяй? Рэлігійныя вытокі шэрагу культурных шэдэўраў заслугоўваюць таго, каб кваліфікавана расказаць пра іх вучням. І гэтае пытанне — на вялікі жаль, зараз звернутае толькі да агульнай эрудыцыі і сумлення педагога — будзе стаяць датуль, пакуль школьнікаў на ўроках беларускай літаратуры будуць знаёміць з прадмовай Францыска Скарыны да старазапаветнай Кнігі Юдыф, а на ўроках сусветнай — са "Злачынствам і пакараннем" Дастаеўскага, дзе Раскольнікаў патрабуе ад Соні прачытаць яму з Евангелля "аб уваскрашэнні Лазара".

Цяпер пра матэрыялістычны светапогляд. З якога замшэлага падручніка па марксісцка-ленінскай філасофіі аўтар выцягнуў аргумент пра тое, што навуковы светапогляд абавязаны быць матэрыялістычным і таму несумяшчальны з рэлігійным? Не ўдаючыся ў філасофскія тонкасці, хацелася б усё-такі, каб аўтар задумаўся над трыма акалічнасцямі.

Першая. Існаванне матэрыяльнага свету ніяк не пярэчыць рэлігійнаму светапогляду і роўна таксама яму не пярэчыць права вучоных гэты свет вывучаць.

Другая. Велізарная колькасць даследчыкаў нават у другой палове XX стагоддзя была людзьмі глыбока веруючымі (роўна гэтак жа, як і іх велізарная колькасць была людзьмі няверуючымі). І яны не хавалі гэтую акалічнасць. Нобелеўскі лаўрэат па фізіцы Ч. Таунс, акадэмік РАН і РАМН, доктар псіхалагічных навук і доктар медыцынскіх навук Н.П. Бехцерава, фізікі з сусветным імем М. Борн, У. Гейзенберг і (зусім жах!) сам Альберт Эйнштэйн (спіс выдатных даследчыкаў, якія падзяляюць рэлігійныя перакананні, можа працягвацца вельмі і вельмі доўга.) Дарэчы, хачу засмуціць спадара С. Свістуновіча: атэізм — гэта тая ж рэлігія, якая толькі прыняла за зыходнае веру ў адсутнасць Бога. Так што ён таксама глыбока рэлігійный чалавек.

Трэцяя. Як мне здалося, знаёмства майго апанента з Бібліяй затрымалася на ўзроўні курса так званага навуковага атэізму, які выдзіраў з кантэксту Бібліі асобныя фразы і эпізоды, даваў ім сваю атэістычную інтэрпрэтацыю, а потым яе (гэтую інтэрпрэтацыю) і высмейваў, выдаючы яе за факт рэлігійнага светапогляду. Але тады прыпомнім класіка: "Над кім смеяцеся? Над сабой смеяцеся!"

Ужо ўзгаданы лаўрэат Нобелеўскай прэміі па фізіцы У. Гейзенберг заўважыў: "Калі рэлігіі ўсіх эпох гавораць вобразамі, сімваламі і парадоксамі, то гэта, мабыць, таму, што няма ніякіх іншых магчымасцяў ахапіць тую рэчаіснасць, якая тут маецца на ўвазе" ("Фізіка і філасофія: Частка і цэлае"). Растлумачваць відавочнае — тое, што Біблія, як і большасць іншых літаратурных помнікаў, гаворыць на вобразна-метафарычнай мове — проста няёмка. І калі мой апанент лічыць, што гэтая мова несумяшчальная з мовай прыродазнаўчых навук, то яму варта б выступіць за тое, каб у школе было накладзенае табу на цытаванне абсурдных вершаў Лермантава пра "мятежный парус". Або так: вершы называць, але з абавязковай заўвагай, што ветразь — насамрэч прадмет неадухоўлены і не валодае ні псіхікай, ні тэмпераментам.

Вельмі сур'ёзна ўспрыняў я тэзіс педагога аб задачах школы. Задача школы ніколі, а цяпер тым больш, не зводзілася да ведаў і далягляду. Задачамі школы ва ўсе часы былі:

1) фарміраванне асобы вучня ў адпаведнасці з існуючымі агульнапрынятымі ідэаламі;

2) фарміраванне арыентацыйнай асновы паводзінаў чалавека ў акаляючым яго прыродным і сацыяльным свеце;

3) падрыхтоўка вучня да пераходу ў сферу прафесійнай адукацыі.

Веды ў значнай ступені (хоць далёка не ў поўным аб'ёме) прадвызначаюць поспех вырашэння другой і трэцяй задач. Што ж датычыцца першай задачы, то роля ведаў у яе вырашэнні вельмі і вельмі ўмоўная. Той, хто пакруціўся ў свеце навукі, ведае, наколькі бязлітаснымі і беспардоннымі могуць быць носьбіты велізарных масіваў прадметных ведаў.

Крыху спрашчаючы сітуацыю, хачу сказаць, што адпаведнасць чалавека грамадскім ідэалам вызначаецца яго паводзінамі ва ўсіх жыццёвых сітуацыях, а яны (гэтыя паводзіны) вызначаюцца сістэмай жыццёвых вартасцяў, сістэмай маральных забаронаў і стандартызаваных формаў паводзінаў. І яшчэ цэлым шэрагам якасцяў і ўласцівасцяў асобы, адно толькі веданне аб існаванні якіх, як правіла, нічога не дае чалавеку. Няўжо можна паверыць у тое, што злодзей не ведае пра амаральнасць і пакаральнасць крадзяжу? Тое самае і са справай стварэння арыентацыйнай асновы паводзінаў чалавека ў сацыяльным свеце. Усё гэта задачы таго працэсу, які завецца выхаваннем і які, на вялікі жаль многіх педагогаў, не зводзіцца да засваення прадметных і надпрадметных ведаў.

Ці можа рэлігійная культура служыць крыніцай фарміравання ўласцівасцяў і якасцяў асобы, якія нас цікавяць? Адказ відавочны — можа.

Цяпер пра трэці аргумент. Шкада, што немцы дагэтуль не азнаёміліся з аргументацыяй спадара С. Свістуновіча адносна ўрокаў рэлігійнай культуры ў школе і колькасці атэістаў у Германіі! Дагэтуль у Канстытуцыі ФРГ указаны адзіны абавязковы для ўсіх і ва ўсёй Германіі ўрок — урок рэлігіі. І нешта я не чуў пра масавыя пратэсты немцаў супраць такога становішча рэчаў. Увогуле, няўжо майго апанента не дзівіць тое, што 4/5 немцаў (па яго звестках, няверуючых) плаціць той самы "рэлігійны падатак"? Як і каму гэта ўдалося — прымусіць еўрапецаў, з іх прававой свядомасцю, выконваць тое, у чым яны ніяк маральна не зацікаўленыя?

Дарэчы, урокі рэлігіі сёння ёсць ва ўсіх школах Фінляндыі, Польшчы, Прыбалтыкі, у 30 % школ Украіны. Уводзяцца яны на першым этапе ў эксперыментальным рэжыме і ў Расіі. Увогуле, амаль уся Еўропа ідзе не туды і не ў нагу, і толькі нашы атэісты гатовыя вызначыць чалавецтву адзіна дакладны шлях.

Далей. Калі ўжо свабода сумлення гарантаваная Канстытуцыяй нашай краіны, то хто Вам, сп. С. Свістуновіч, даў права навязваць камусьці Ваш атэістычны светапогляд? Можа, лепш так: Богу — Богава, а цэсару — цэсарава. Хто хоча сам (або яго бацькі), вывучае ў школе дыялектыка-матэрыялістычны светапогляд, а хто хоча — рэлігійную культуру?

Дарэчы, заўважу, што ўрокі рэлігійнай культуры ў тым выглядзе, у якім іх прадстаўляе бок царквы, маюць на ўвазе адсутнасць якіх-небудзь рытуалаў, малітваў, богаслужэнняў. Такая традыцыйная еўрапейская трактоўка свецкасці, супраць якой пярэчыць у Беларускім экзархаце не збіраюцца.

Цяпер самае галоўнае. Чаму многія людзі настойваюць на неабходнасці ўвядзення рэлігійнай культуры ў школах (механізм і формы такога ўвядзення могуць і павінны абмяркоўвацца асобна)?

Чыннікаў таму некалькі.

Першы я ўжо, па сутнасці, выказаў. Рэлігійная культура можа быць эфектыўным элементам фарміравання і сацыялізацыі асобы. Асобы, якая не ўступае ні ў які канфлікт з прыродным і сацыяльным атачэннем, бо ўсе нашы традыцыйныя рэлігіі разглядаюць такія канфлікты як грэх і асуджаюць іх.

Другі. Сёння ў грамадстве сфарміравалася вельмі сур'ёзная цікавасць да рэлігіі і рэлігійнай культуры. І ні дзяржаве, ні афіцыйным рэлігійным структурам не можа быць абыякавы адказ на пытанне: дзе, кім і ў якіх формах гэтая цікавасць будзе задаволеная. Але, на вялікі жаль, на гэтай цікавасці часцяком спекулююць носьбіты экстрэмісцкага і тэрарыстычнага светапогляду. Меней за ўсё я хацеў бы, каб наступная фраза была ўспрынятая як злараднасць, але факт наяўнасці і дзейнасці вахабізму ў Расіі ў значнай ступені абумоўлены тым, што цікавасць да мусульманства ў пачатку 90-х гадоў у гэтай краіне ў значнай ступені задавальнялася не дзяржавай і афіцыйнымі мусульманскімі рэлігійнымі арганізацыямі, а рознага кшталту экстрэмістамі, для якіх іслам быў толькі шыльдай, а цікавасць да гэтай рэлігіі — толькі каналам, праз які яны маглі ўвайсці ў кантакт з людзьмі. Усё астатняе — справа тэхнікі і метадаў псіхалагічнай апрацоўкі.

Усведамленне гэтага факта, на мой погляд, было адной з прычын, якія падштурхнулі кіраўніцтва Расіі да ўвядзення курсу рэлігійнай культуры ў якасці абавязковага прадмета ў сярэднюю школу. Дзяржава фактычна гаворыць: у вас ёсць цікавасць да рэлігійнай культуры, у вас ёсць цікавасць да пэўнай рэлігіі? Вось вам канал задавальнення гэтай цікавасці — вывучайце адпаведны прадмет у школе. Мы, г. зн. дзяржава, выступаем гарантам таго, што ў гэты прадмет не пранікнуць ні экстрэмізм, ні фанатызм, ні варожасць да носьбітаў іншых рэлігійных поглядаў.

Вы ўпэўнены, сп. С. Свістуновіч, што праблема фанатызму і экстрэмізму, у рознай ступені актуальная для краін усяго свету, не патрабуе прафілактыкі ў Беларусі?

І апошняе.

Наша прапанова аб увядзенні ўрокаў рэлігійнай культуры ў школе ўлічвае ўвесь спектр светапоглядаў. Вучань павінен быць вольны САМ выбіраць, з чым яму знаёміцца — з рэлігійнай культурай якой-небудзь з традыцыйных для рэспублікі канфесій або са свецкай дыялектычна-матэрыялістычнай этыкай. Мы не збіраемся навязваць свае погляды, але просім такіх жа адносінаў і да поглядаў нашых.

P.S. <І>Хачу паведаміць і сп. С. Свістуновічу, і інкогніта дзяржслужачай: у 2010 г. Дзяржаўная ўстанова адукацыі "Інстытут тэалогіі імя святых Мяфодзія і Кірылы" Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта размеркавала ўсе 100 % сваіх выпускнікоў.

Хто мае вушы, хай пачуе!

Прарэктар Інстытута тэалогіі БДУ Г. Пятроўскі.