"Малая родина". Адам Глобус - о своем Койданово, ныне - Дзержинске, где на кладбище построили дома

Источник материала:

Вместе с классиком современной белорусской литературы, художником и издателем Адамом Глобусом мы отправились в Дзержинск. Впрочем, сам писатель предпочитает называть свой родной город старым именем — Койданово. Малая родина оживает в его книгах, картинах и снах: «Сніцца Койданава, зямля, дзе закапалі мой пуп».

На TUT.BY стартует новый проект — "Малая родина". Известные белорусы навестят города, где прошло их детство — чтобы ностальгировать, смеяться, встречать старых знакомых и рассказывать вам, что жизнь начиналась за пределами МКАД.

Дзержинск, Койданово, Крутогорье

Адам Глобус в Дзержинске родился и прожил здесь один год детства — впрочем, тогда это был еще не Адам Глобус, а маленький мальчик Володя Адамчик. Потом случился переезд в Минск, и с тех пор Володя в Дзержинске был уже не местный горожанин, а приезжий внук — гостил здесь у дедушки Броника и бабушки Яди. Много ли воспоминаний о городе осталось у Владимира Адамчика? Адаму Глобусу их хватило на две книги и одну песню.

Одна книга называется «Койданава», другая — «Крутагорскія казкі». И Койданово, и Крутогорье — разные имена одного и того же места. В середине XII столетия эти края знали как Крутогорье, а в Койданово они превратились в память о славной победе Миндовга над татарами: войско поверженного врага возглавлял хан Койдан. Этимология современного названия Дзержинск известна каждому (впрочем, как и Феликс Эдмундович, чекист с горячим сердцем, холодной головой и совсем не чистыми руками).

— Навогул, гэта была афера сталінскіх часоў. Наш раён было вырашана рабіць прымусова польскім: у Польшы Пілсудскі рабіў беларускі раён, а мы у Беларусі — польскі. Сталін, каб падкалоць палякаў, сказаў: «Добра, мы створым польскі раён, але назву дадзім — Дзяржынскі».

О старом имени до сих пор напоминает железнодорожная станция в Дзержинске — Койданово. Адам Глобус выступает за то, чтобы прежнее название вернули и городу.

— У пачатку 90-х мы маглі б даць Дзяржынску старое імя, каб не падзяліліся меркаванні: частка хацела назву Крутагор’е, частка — Койданава. Таму застаўся Дзяржынск.

За разговорами въезжаем в Дзержинск — сегодня город-спутник, где живет больше 25 тысяч человек. Маленькие деревянные дома, сады и палисадники — идиллия, да и только. Когда в последний раз сюда приезжал Адам Глобус?

— Калі мама памерла. Я часцей бываю ў Барселоне, чым у Койданаве.

— Ці складана ў тым горадзе, што ёсць сёння, пазнаць Койданава з успамінаў вашага дзяцінства?

— Гэта Мінск змяніўся, а Койданава — не. Калі я ў 1968 годзе пераехаў на вуліцу, якая сёння называецца Прытыцкага, на праспекце Пушкіна стаяў адзін рад дамоў, а за імі - поле… Справа ў тым, што ўвесь патэнцыял Беларусі сышоў на пабудову Мінска. Затое правінцыі застаўся снабізм. Мясцовыя жыхары ведаюць адказы на ўсе пытанні. Доктар тут больш круты, чым прэзідэнт. Калі ў Мінску ты спускаешся ў метро і пераўтвараешся ў звычайнага чалавека, то ў маленькім горадзе кожны — персона.

— Якія яшчэ якасці ёсць у койданаўцаў?

— Яны здольныя са зброяй ў руках адстойваць свой гонар. У 1920 годзе Койданаўская рэспубліка прастаяла тыдзень, пакуль не прыехаў савецкі браневік. А яшчэ у Койданаве ва ўсіх жорсткі гумар. Невыпадкова, што тут вучыўся Кандрат Крапіва.

Дзержинск связан с судьбой не только «сатирика с растительной фамилией», но и писателей Каруся Каганца и Артура Вольского (отца Лявона Вольского), фотографа Валентина Ждановича. Люди известные, но не слишком — как раз то, что нужно.

— Ніхто ж не кажа, што Койданава — горад Крапівы. А вось Віцебск жыве пад ценем Шагала і выбрацца з-пад яго не можа, бо Шагал большы за Віцебск.

Больница на Замковой горе и костел святой Анны

Адам Глобус ведет нас к самому важному месту в Дзержинске — это Замковая, или Гаштольдова гора. В начале прошлого века на горе (которая сегодня может претендовать разве что на статус холма, а то и бугра) высился прекрасный Койдановский замок: башни, крепостная стена, валы и ров вокруг каменного кальвинского сбора в готическом стиле — его в 1613 году возвел Криштоф Николай Радзивилл Перун.

В 1860-х замок вдохновил художника Наполеона Орду на лирический рисунок, а в 1930-х советскую власть — на больницу: шляхетную достопримечательность без церемоний разобрали на кирпичи и использовали их при строительстве медучреждения. В этой больнице появился на свет Адам Глобус.

— Нехта нарадзіўся ў раддоме № 5, а я — на Замкавай гары. Калі з’явіўся на свет на гары ў горадзе, які некалі насіў назву Крутагорье, то ты — круты чалавек. З замка ў бальніцу — пераўтварэнне не горшае: усе-такі не райком партыі. Але, на маю думку, замак трэба аднавіць. Сабраць на пленэр мастакоў, архітэктараў — няхай уявяць, якім мог бы быць новы замак! Толькі пабудаваць сцены недастаткова. Што ў замку будзе? Як яго ажывіць? Напрыклад, размясціць там філіял універсітэта. Бо, умноўна кажучы, ЕГУ павінен быць у Бабруйску.

Сегодня потенциальная туристическая достопримечательность Дзержинска — это невыразительные остатки крепостной стены и одной из башен: если вы не умеете строить воздушных замков, у Койдановского вам делать нечего. Лучше полюбуйтесь на ясный, словно рассветное небо, костел св. Анны по соседству. Деревянный костел в Дзержинске появился еще в 1439 году, с тех пор много раз перестраивался и, конечно же, совсем не похож на своего прадедушку из XV века.

— У савецкі час у касцёле быў клуб, мая мама хадзіла сюды на танцы. Мы ўсім Койданавам змагаліся, каб гэты будынак зноў стаў касцёлам. Мясцовыя начальнікі гаварылі, што там музычная школа і дзеткам няма куды будзе хадзіць. І тады я ў прамым эфіры па беларусскаму тэлебачанню сказаў: «Ведаеце, хай на першым паверсе ў нашых начальнікаў будзе музычная школа. У іх жа трохпавярховы дом!» І касцёл аддалі вернікам.

— А куды перанеслі школу?

—  Не ў райком. Знайшлі памяшканне.

Не уходите, задержитесь еще у Замковой горы — помолчать у могильной плиты, установленной в память о событии 21 октября 1941 года: за 2,5 часа здесь расстреляли больше 1600 евреев.

Свято-Покровская церковь и Центральная площадь

В сердце Дзержинска — православная Свято-Покровская церковь. Каменное здание было построено примерно в 1851 году. У Адама Глобуса с храмом связаны особые воспоминания.

— Царква стаяла насупраць хлебнай крамы. У часы не вельмі разумнага Хрушчова у Койданаве з’явілася шмат нявыспелай кукурузы, але прапаў хлеб. Хлеб прывозілі на машынах. Увесь горад стаяў у чарзе. Бралі з сабой дзяцей, бо адны рукі — адна буханка. Чакалі па тры гадзіны, нават калі мароз і снег. І поп, хаця было забаронена, адкрываў будынак царквы, каб людзі хадзілі туды грэцца. І ўсе хадзілі, незалежна ад перакананняў і партыйных білетаў.

От церкви рукой подать до Центральной площади. Проходим мимо бронзового Дзержинского Ф.Э.: смотрит гордо, но маловат — метр с кепкой! На площади встречаем соразмерного Владимира Ильича. Когда-то компанию Ленину и Дзержинскому составлял еще Сталин. Памятник Иосифу Виссарионовичу демонтировали в ноябре 1961 года (в ту же ночь, когда с Центральной площади Минска исчез десятиметровый монумент вождя народов) — получилось несимметрично, зато идеологически правильно.

Рядом с площадью — Дом культуры, где, по воспоминаниям Адама Глобуса, раньше крутили кино и отплясывали на танцах.

— У 70-я гады тут здарылася бойка, пра якую перадавала нават BBC. Усе з-за танцаў! Прыйшлі вайскоўцы, запрасілі нашых дзевак. Слова за слова — і койданаўцы пабілі вайскоўцаў. Тыя прывезлі некалькі машын салдат — а нашы не адступілі, білі салдат, міліцыянтаў. Больш за 200 чалавек удзельнічалі ў бойцы: клуб амаль разнеслі. Але пасля ўсе ганарыліся: пра нас BBC гаварыла!

Дом Глобуса

На бывшей улице Сталина, а ныне — 2-ой улице Ленина стоит дом, где рос Владимир Адамчик. Увидеть его можно на одной из картин Адама Глобуса: ярко-жёлтый, с красной крышей — дом как символ человеческого существования. Сегодня здесь живут родственники писателя. Интерьер хранит множество близких сердцу вещей из детства: от покрывала с героями сказок до большого зеркала, — но дороже всего Глобусу сад.

— Тут мой дзед Бронік гадаваў яблыні і грушы. Сад і агарод, што ў нас былі, для мяне — увасабленне рая. Калі б рай існаваў, ён быў бы такім, як сад майго дзяцінства.

Увы, но сегодня от рая осталось совсем немного: несколько деревьев, грядки и клетки с кроликами. Впрочем, стоит ли волноваться, если воспоминания и родной город увековечены в книгах? Интересуюсь, как койдановцы отнеслись к тому, что стали героями цикла рассказов «Койданава».

—  Дрэнна. Яны лічылі, што літаратура існуе асобна ад іх жыцця. Калі яны раптам убачылі сябе ў кнізе, справабавалі абурацца, пісаць даносы. Але ж гэта мастацкі твор! Калі напісана праўда, чаго абурацца? А калі няпраўда, чаго абурацца?

Зато «Крутагорскіх казак» местная библиотека купила 50 экземпляров.

Старые кладбища

Сворачиваем на улицу Чкалова: можете ли вы догадаться, что несколько десятков лет назад здесь было старое еврейское кладбище?

— У 80-я гвалтам ўсе помнікі ссунулі, паставілі дамы і засялілі людзей. Не прайшло і 25 год з апошняга пахавання! Тое, што могілкі знішчылі і зрабілі агароды — непрыстойна, я лічу. Але ж людзі пераяджалі са словамі: «Мы — ахвяры абставін». Калі адмовішся ад дома, хіба другі дадуць? Але ж знесці помнікі і выкапаць прыбіральню проста ў магілу… Гэта ж вандалізм.

Самое старое кладбище Дзержинска (некоторые надгробия датированы XVIII веком) недавно тоже собирались сносить, но все-таки решили благоустроить.

— Праблема с захаваннем могілак ёсць па ўсей краіне. Гэта я як старшыня таварыства па ахове могілак кажу. Знос могілак — гэта заўседы балюча. Заўседы застаюцца звязаныя з імі ўспаміны — пры тым успаміны зусім старых людзей, якія не могуць перанесці магілы сваякоў. Я лічу, што трэба заканадаўча замацавать тое, што нельга рабіць на могілках. Але ж я не супраць таго, што могілкі трэба ў нешта пераўтвараць — ў паркі, напрыклад.

…Еще по пути в Дзержинск, я спросила Адама Глобуса: не жалеет ли он, что не остался в Койданово?

— Не. Здаецца, правільная прымаўка: дзе нарадзіўся, там і прыгадзіўся. Але колькасць успамінаў гняце. Ты ўцякаешь ад могілак, сваякоў. Шукаеш новага, іншага жыцця, бо яно такое кароткае, што хочацца пражыць некалькі жыццяў. Атрымліваецца, што я ўжо ў Барселоне правеў больш часу, чым у Дзяржынску. Для кожнага горада — свае справы.

— І якая справа для Койданава?

— Дапамагаць. Як дапамагаеш старэнькай маці, дзядам, калі становішся дарослым. Я прымаў удзел у тым, как у Койданава зноў з’явіўся касцёл. І быў бы рады, калі б аднавілі замак. Так, трэба аднавіць — няхай гэта будзе галоўны мэссэдж матэрыялу.

Теги: Минск