Калаўрот

Источник материала:

Простыя рэчы

У хаце яго шанавалi —

Быў рэччу патрэбнай такой.

Як многа на iм перапралi

Кудзелi i воўны сiвой.

Пацiху круцiлася кола,

I нiтка плыла i плыла.

Яго вуркатаннем вясёлым

Напоўнена хата была...

Прыгожа пацягнуты лакам,

Пылiначкi нават няма.

Работы цяпер анiякай,

Калi надыходзiць зiма.

Самотна стаiць экспанатам

У зале багатай такой.

I снiць ён вясковую хату

I месца за печчу старой.

Не цешыць яго гэта роскаш,

Так сумна сярод дываноў.

Ды толькi ўжо хочаш-няхочаш —

Нiяк не вярнуцца дамоў.

Прадаў я яго за бясцэнак,

А дачнiк ахвотна купiў.

Цяпер разумею: дарэмна,

Бяздумна я гэта зрабiў.

Так, новыя беларусы, асаблiва пры будаўнiцтве сваiх дач, сталi адмаўляцца ад жалезабетону, цэглы, аддаюць перавагу дрэву. Гэта модна, а, галоўнае — натуральны матэрыял не шкодзiць здароўю. Ну а зрубленую са стогадовых соснаў хату-церам як не аздобiць старымi, такiмi натуральнымi, вышмальцаванымi рукамi не аднаго папярэдняга пакалення рэчамi? I калаўроты тут бадай што на першым месцы. Знешне яны невыразныя, але нечым абавязкова прыцягваюць погляд. Высокiя, абавязкова тачоныя вертыкальныя слупкi, драўлянае ж вялiкае кола з вытачанымi таксама спiцамi.

Цiкава, што ў гэтай старажытнай рэчы ёсць канкрэтная дата з’яўлення на свет. Вынайшаў калаўрот Юргенс. Было гэта ў Германii ў 1530 годзе. Прызначалася прылада для ручнога прадзення лёну, воўны, пянькi. Але яшчэ не адно стагоддзе на Беларусi нашы продкi карысталiся для вырабу нiтак простым верацяном. А пашыранае выкарыстанне калаўроту ў нашай краiне прыпадае на ХIХ стагоддзе. Прыйшоў ён да нас праз Польшчу, дзе называецца kolowrot, ад нас патрапiў у Расiю i стаў там «прялкой». Але менавiта ў беларускiх хатах гэта прылада была абавязковай. Чаго-чаго, а воўны i асаблiва лёну, якi ў нашых мясцiнах пры прадзеннi называлi кудзеллю, у беларусаў хапала. Вось пянькi, якую ў Паазер’i называлi калопнямi, не пралi, з iх проста ўручную вiлi вяроўкi.

У нашых вёсках не было калаўротаў фабрычнай вытворчасцi. Выраблялi iх мясцовыя майстры. Такi майстар славiўся на ўсю акругу. I ў кожнага былi свае сакрэты, у кожнага калаўрота — свой ход, сваё гучанне. Каб купiць на кiрмашы такую машыну, трэба было прадаць не адну авечку.

Прасцi — безумоўна, жаночая справа. Занятак зiмовага часу. Каб працаваць было весялей, у нашай вёсцы, ды i ва ўсiх навакольных збiралiся жанчыны i дзяўчаты разам. Сёння ў адной хаце, заўтра ў iншай. Называлася гэта «хадзiць у папрадухi». Прыходзiлi не толькi з калаўротамi, нехта вязаў, гаспадыня хаты, прыкладам, ткала на кроснах. А там, дзе маладыя дзяўчаты, там абавязкова i дзецюкi. Жарты, смех, песнi. Менавiта такiмi зiмовымi вечарамi моладзь засвойвала ад старэйшых тое неацэннае багацце i вечную прыгажосць, якую называюць беларускiм фальклорам. Калi вучыўся на фiлфаку БДУ, трэба было на экзамен па фальклору сабраць пэўную колькасць народных песень i пажадана тых, якiя не патрапiлi яшчэ ў выдадзеныя зборнiкi. Вось i параiлi звярнуцца да бабулi Даркi з вёскi Русакi. Прыехаў, зайшоў у хату, распавёў пра сваю праблему. А бабуля села за калаўрот: «Мне так лепш успамiнацца будзе».

Ну а сёння цi можна пачуць характэрную песню-варкатанне калаўрота? Цi толькi па музеях народнага побыту ды ў зборах новых беларусаў дастойваюць яны свой век? Можна, i не так рэдка, як падаецца. Бацька пабудаваў нашу хату пяцьдзесят з нечым гадоў таму. Тады ў ёй i з’явiўся калаўрот. Пяе ён i сёння. Мацi прадзе з воўны нiткi. У швэдрах, шкарпэтках, з iх звязаных нiякiя маразы не страшныя. Натуральныя, не са штучнага валакна рэчы.

Ну i калi ўжо зачапiлiся мы за гэтую рэч i за гэтае слова, нельга не ўспомнiць яшчэ два яго значэннi.

Калаўротам нашы продкi называлi зiмовую гульню. На ледзяной пляцоўцы ўбiваўся кол, на яго надзявалi кола з жэрдкай, да яе прымацоўвалi санкi. А з другога боку жэрдкi некалькi чалавек раскручвалi гэты калаўрот. Трэба было як мага больш пратрымацца на санках.

У бацькавай майстэрнi дастаўся мне ў спадчыну самаробны, яшчэ дзядулем-кавалём звараны, калаўрот: два тоўстыя жалезныя пруты, на канцы аднаго з iх прывараны тоўсты свярдзёлак. Помнiцца, вельмi дапамог нам гэты калаўрот, калi з бацькам рубiлi лазню. Iм у бёрнах высвiдроўвалi дзiркi для стоек. Сёння гэта робiцца лёгка i проста з дапамогай электрычнай дрэлi. А вось рэч засталася. Простая i разам з тым адметная сваёй гiсторыяй рэч.

Вiцебская вобласць.