Малаток

Источник материала:

Простыя рэчы

Ды не гэта галоўнае. Я ў скульптуры вызначыў серп. А вось аўтар лiста, Анатоль Мiхайлавiч — молат. Таксама простая рэч, але ў яго яна звязана з хвалюючымi ўспамiнамi. Вось што ён пiша:

«У мяне дома маецца таксама простая рэч — малаток. Бацькаў малаток. Не ведаю, колькi яму гадоў, мо, семдзесят, мо, болей. Часта я бяру яго за кароткую, разбiтую ручку i, гледзячы на склёпаны носiк i шляпку малатка, адчуваю цяпло бацькавай далонi, думаю: колькi кос перакляпаў бацька гэтым малатком, колькi лугавых траў перакасiў тымi косамi. Колькi цвiкоў забiў той малаток. А пасля вайны якiя там цвiкi былi — з нямецкага калючага дроту, самаробныя. Малаток разбiты з двух канцоў — у залежнасцi ад таго, на якой бабцы кляпалася каса, на «нямецкай» цi «рускай». Памятаю: апоўдзень, стаiць бацька дзе-небудзь у цяньку i адбiвае касу. А я стаю побач, назiраю за гэтай цiкавай справай... Сёння ў мяне для гэтай справы ёсць тры малаткi: мяккi, сталёвы i загартаваны. Але бацькаў, хоць таго няма ўжо сорак шэсць гадоў, захоўваю як самую каштоўную рэлiквiю. Перадам яго ўнуку на памяць аб прадзеду».

I сапраўды, чаму б не пагаварыць пра малаток.

Дарэчы, у беларускай мове некалi iснавалi i iншыя назвы гэтага простага iнструмента — кляпач, клiмач, капсцень. Металiчную частку называлi малатовiнай, а ручку — малатавiлай.

Спецыяльна паглядзеў: а колькi малаткоў дасталося мне ў спадчыну ад бацькi?

У былой яго майстэрнi на варштаце, якi зусiм рэдка выкарыстоўваю, налiчыў з пяць, у тым лiку i кавалдачку, i драўляны — сталярскi. I пра цвiкi з дроту. Бацькi пераехалi з вёскi ў Паставы ў 1953-м. Майго Дзмiтрыя Сямёнавiча, як узялi на фронт у 1944-м, так i прыйшоў ён дадому толькi ў 1950-м, шмат тады даводзiлася служыць салдатам. Так што заспеў ён ужо родную вёску калгаснай, падаўся ў райцэнтр. Бацька пайшоў па сваёй сталярскай справе. А мацi сядзела ў хаце сваякоў i таксама з калючага дроту (шмат яго засталося пасля вайны) рабiла цвiкi. Бацька прыладзiў нейкае зубiла, i яна малатком насякала з гэтага дроту, адкiдваючы калючкi, роўныя адрэзкi металу. Потым гэтыя загатоўкi здавалiся ў цэх.

Малаток спатрэбiўся чалавеку, вiдаць, адразу пасля таго, як пачаў ён выкарыстоўваць прасцейшыя прылады працы ў глыбокай старажытнасцi. Для патрэб мiрных, але таксама i для абароны i наступлення. У Беларускай Савецкай Энцыклапедыi 1969 года выдання змешчаны фотаздымак археалагiчнай знаходкi, якая датуецца 25—20 тысячагоддзямi да нашай эры. Гэта малаток з рога аленя. На працягу доўгiх стагоддзяў, асаблiва ў сярэднявеччы, молат, у розных яго выявах, быў грознай зброяй. Здаецца, толькi спаборнiцтвы па кiданню молата i застаюцца напамiнкам пра гэта.

Але ўсё ж такi молат, малаток — найперш прылада працы. Калi гэта сапраўды молат, да таго ж у кузнi — то праца вельмi цяжкая, памахаць такой кувалдай на працягу дня не кожны зможа. Калi ж да працы прызвычайваешся з раннiх гадоў — абавязкова быць табе асiлкам. Прывяду толькi два прыклады. Каваль Вакула з гогалеўскiх «Вечароў на хутары блiз Дзiканькi» мог несцi за сваiмi плячыма вялiзныя мяхi. А я ў свой час сябраваў з Фёдарам Панцялеевым, маёрам Савецкай Армii, данскiм казаком. Не вельмi i выглядны, ён быў чэмпiёнам па боксу сярод спартсменаў тагачаснага блока сацыялiстычных краiн, якi называўся Варшаўскiм дагаворам. I на маё пытанне, адкуль сiла, адказаў проста: «А ты б ад пятнаццацi да васемнаццацi гадоў адмахаў бы ў кузнi кувалдай — паглядзелi, якi б i ты быў».

Думаю, няма таго мужчыны, якi б не трымаў у руках малаток. Хоць бы для самай звычайнай справы — цвiк забiць. I, вiдаць, столькi ж мужчын ведаюць, як гэта бывае балюча i крыўдна, калi трапляе гэтая самая простая рэч па пальцы. Простая прылада, але...

Самыя першыя працоўныя заробкi, ужо амаль афiцыйныя, у мяне i маiх сябрукоў прыпадаюць на лета пасля шостага класа. Тады старэйшыя хлопцы з нашай вулiцы заахвоцiлi i нас iсцi працаваць на тарную базу. Задача наша заключалася ў тым, што з тарных дошчачак мы павiнны былi збiваць самыя звычайныя скрынi для розных вiдаў прадукцыi. Дошчачкi былi не сухiмi i роўнымi, цвiкi ўжо, зразумела, не самаробныя, а заводскай вытворчасцi. Скрынi трэба было аблямоўваць яшчэ i жасцянкамi. Малаткi — ад прадпрыемства, цi, як тады яшчэ казалi, арцелi. Лета. Над галавою страха, ветрык прадувае памяшканне без сцен. Цюкай сабе i цюкай малатком. Але адно — калi ты нешта збiваеш пад бацькавым застрэшкам. Iншае — калi ты гэтым самым цюканнем зарабляеш капейку. А старэйшыя хлопцы паказваюць зайздроснае ўменне, зарабляюць да рубля ў дзень. А нам жа таксама хочацца дапяць да iх. Вось тады i сiнелi пазногцi ад няў-мелых i паспешлiвых удараў малатком. Вось тады i выспявала яшчэ падсвядомае: хлеб дарма не даецца. Часам мы i спяшалiся, часам бракавалi. Як цяпер помню, прыёмшчык нашай работы, украiнец па паходжанню, падымаў i разглядаў кожную збiтую скрыню, аглядаў яе з усiх бакоў i ўсё прамаўляў: «Цi то скрыня коса, цi то я косы...»

Вы калi-небудзь бачылi, як муруе сцяну сапраўдны майстар? Гэта паэзiя. У яго руках кельня i цаглiна. Чарпне раствору, мазане, пакладзе цаглiну, прыстукне, правядзе швы — роўненька, як нiткай наважана. А трэба палову цаглiны — бярэ цэлую, у другую руку мулярскi малаток: шчоўк — i роўна два паўцагелачкi атрымлiваюцца. Вось гэта спрыт. Не навучылiся такому? Я таксама. А як ладна, абыходлiва i ў той жа час руплiва карыстаецца сваiм ма-латком, напрыклад, шавец.

Не хочацца чамусьцi прыводзiць прыклады з паэзii. Пра той жа «сярпасты-малаткасты», якi дастаецца з шырокiх штанiн. Цi пра той молат, ад якога кожны з нас «стаў як волат». Мяркуючы па прыведзенаму вышэй лiсту, чытач сам успомнiць i iншае ўпамiнанне гэтай простай рэчы i ў паэзii, i ў прозе.

А ёсць жа яшчэ малаточкi — ударныя для цымбалаў, вельмi распаўсюджаных на маёй роднай Пастаўшчыне. Як расказвае Анатоль Собаль, кiраўнiк народнага ансамбля «Паазер’е», вырабляюць iх з клёну, дубу, нават бярозы, iншых парод дрэў. Тут патрэбен вельмi тонкi падыход, выбар часу, калi сок бруiць альбо не бруiць у дрэвах. Але дрэва для аўтэнтычных цымбалаў, менавiта тых, якiмi славiцца Пастаўшчына, павiнна быць цвёрдым.

Але ж ёсць яшчэ i «Малаточкi» — традыцыйны танец. Неяк давялося яго пабачыць у выкананнi самадзейных артыстаў. Жвавы тэмп. Выканаўцы моцна ўдаралi нагамi аб падлогу — калектыўная праца, нейкая талака.

У часы майго юнацтва пра хлопца, якi быў выбiтным, адметным, казалi на тагачасным маладзёжным жаргоне — малаток. Цяпер, зразумела, у моладзi iншы жаргон. I гэта справядлiва.

А вось на заканчэнне, у рэальнасцях нашага часу, жадаю, каб нi ў кога з чытачоў не надарылася, што ўсё пайшло «з малатка».

Вiцебская вобласць.