БУТЭРБРОД (ЛУСТА)

Источник материала:

Алесь КАСЦЕНЬ.

У СЯМIДЗЕСЯТЫХ ГАДАХ мiну лага ўжо стагоддзя для прос тага савецкага чалавека стала магчымым выехаць за мяжу, прыкладам у Польшчу. I тут выявiлася, што ў суседняй краiне жыве вельмi шмат блiзкiх, сваякоў нашых заходнебеларусаў, «заходнiкаў», як самi мы сябе называлi. I людзi аднаўлялi гэтыя сваяцтвы, iмкнулiся наведаць сясцёр ды братоў, цётак ды дзядзькоў. Сам не ездзiў, хоць нейкая радня i знаходзiлася, а вось знаёмыя, сябры ездзiлi досыць часта, бо было гэта выгадна i ў плане фiнансавым. Нешта везлi туды на продаж, нешта прывозiлi адтуль таксама на продаж. Зразумела, цiкавiлiся: як там жывуць, як прымаюць. Жылi тады ў Польшчы нядрэнна. Але на што скардзiлiся мае шматлiкiя суразмоўцы, дык гэта на небагаты адносна нашаму гасцiнны стол. «Паставяць талерку з канапкамi, ды кава i кава, i кава...»

Канапка — слова тады нязвычнае. Думалася, што гэта невялiкая канапа, тое, на чым можна прысесцi, а то i прылегчы. Але не — гэта бутэрброд па-польску. Дарэчы, i бутэрброд — слова, якое прыйшло да нас з нямецкай мовы, там у iх «Buttеrbrоt». Скiбка хлеба, намазаная маслам. Можна дадаць i сыр, i каўбасу, i рыбу i гэтак далей. Але першаснае — хлеб з маслам. Дарэчы, у беларускай мове ёсць свае адпаведнiкi гэтага слова. Напрыклад, Вацлаў Ластоўскi перакладае яго як «лусьцiк», «лусцень». Ды i мы ў дзяцiнстве гаварылi пра лусту хлеба. А што на той лусце — гэта ад заможнасцi залежыць.

Дзяцiнства. Шасцiдзесятыя гады нельга назваць галоднымi. Хапала i бульбы, i скваркi, пастаянна была гароднiна i садавiна. Але верхам малечага задавальнення было адрэзаць лусту белага хлеба, макануць яго ў ваду i зверху шчодра пасыпаць цукрам. З такiм наедкам выходзiлi на вулiцу, каб паказацца перад сябрукамi.

Увогуле ж наша местачковае юнацтва i нават больш сталая пара абыходзiлiся без бутэрбродаў. Неяк не прынята было. Шматлюдныя тады застоллi надаралiся часта — то ў армiю дзецюка выправiць, то з армii прыняць. То вяселлi. Збiралiся застоллямi чалавек пад сто: сваякi, суседзi. А вось бутэрбродаў на стол не ставiлi, абыходзiлiся iншымi стравамi. Уваходзiлi тады ў моду вiнегрэты, мясныя салаты, але найперш — проста мяса цi рыба. Смажанае, варанае. Неяк тады i напiсалася:

Найчасцей,

як родны мой народ,

Як дастойны

прадстаўнiк ягоны —

Аддаю данiну самагону

I з грады зрываю бутэрброд.

Што было — тое было. Абыходзiлiся найчасцей самагонкай. А яшчэ так: на вяселле ў першы дзень на стол ставiлася «казёнка», гарэлка, купленая ў краме. А на другi i трэцi дзень iшла ўжо самаробная. Не самi яе рабiлi, былi па вёсках спецыялiсты, якiм толькi трэба завесцi жыта ды дражджэй, ды крыху цукру (каб хутчэй захадзiла). А вось бутэрбродаў не мелi звычкi выстаўляць. Так што i да службы ў армii, i ў армii я такой стравы не каштаваў. А вось ужо ў студэнцкую пару ў Мiнску бачыў iх у сталоўках. Але не браў. Ляжыць скарынка хлеба, на ёй мазганута маслам, зверху цi кавалачак каўбасы, цi нейкая рыбiна i лiсцiк пятрушкi цi яшчэ нешта зялёнае. Цi ж гэта наедак? Iншая справа — першае, другое, кампот.

1978 год. Паўночная Сiбiр. Павезлi нас, маладых беларускiх паэтаў i мастакоў, частаваць на бераг Енiсея. Пакуль варыцца тая юшка, прапануюць бутэрброды, загадзя падрыхтаваныя. На тоўстыя кавалкi хлеба намазана кiтайская тушонка. А яна вельмi тлустая. I ўвесь смак у тым, што намазаная загадзя, яна прапiтвае хлеб амаль наскрозь, зверху застаецца толькi прыправа, ну тое, што кiтайцы ўмеюць класцi ў свае стравы. I ты ясi не хлеб, а нешта мяккае. Рэдкi, даўнi ўспамiн.

А бутэрброды ўсё-такi дасталi i мяне. Апошнiя гадоў пятнаццаць даводзiлася шмат дзе бываць i шмат у якiх кампанiях есцi цi то падчас фуршэту, цi на прыродзе, цi то яшчэ як, але з абавязковымi бутэрбродамi. Ведаеце, iкра на iм чамусьцi зусiм не прываблiвае. Не прывыклi мы да такога далiкатэсу. А вось на чорным хлебе крыху гарчыцы, а на яе тонкая лустачка сала, а зверху яшчэ гурочак крыху-крыху прасолены... Чаму б i не.

Часам чытачы «Звязды» ў сваiх допiсах да мяне нагадваюць: а вось гэтага вы i не прыпомнiлi. Так, памяць чалавечая пераборлiвая. Ну, пра тое, што бутэрброд заўсёды падае маслам на падлогу, помню. Але помню, магчыма, больш цiкавае. З расказаў былога майго старэйшага сябра i вельмi харошага чалавека дзядзькi Пётры. Няма ўжо яго на свеце, але цiкавыя яго размовы, усмешкi засталiся. Дык вось, адна з iх i пра бутэрброд.

Ды няхай Пётра раскажа сам.

«Дачнiкi аблюбавалi нашу вёску. Возера ж вялiкае, чыстае. Вось i будуюцца тут. Зямлю не абрабляюць, а адпачываць летам прыязджаюць. Каля мяне — Мiкiтавiч. Харошы чалавек, дапамагаю яму часам сеткi кiнуць, рыбы налавiць. Вось i ў той раз выбралi мы сеткi. Рыба так сабе, але ён задаволены: вечарам на юшку хопiць. Запрасiў i мяне, каб падышоў на бераг. Упарадкаваў я карову, каня, як стала цёмна, пацiху ад жонкi сышоў з хаты, накiраваўся да вогнiшча, што свяцiлася на беразе. Збiты стол, лаўкi, сядзяць кабеты, мужчыны ля вогнiшча юшкай займаюцца. Адразу мне чарку. I адна з кабет падае хлеб з нечым. «Во, дзед, пакаштуй бутэрброд з замежнай прыправай.» Выпiў, а пачаў есцi — слiзкае, прэснае, ну як той слiмак. Перасела ў горле. Але ж мусiў выцерпець, праглынуў.

— Ну, цi з’еў?

— Смаку вялiкага няма.

— А чуў што калi пра мiдыi, вунь у возеры ракавiнкi падобныя, а ўнутры гэта самае.

— Гэтае паскудства, — мяне аж тарганула, — не елi нават пасля вайны, калi падлеткамi шмат чаго елi.

А яны смяюцца. Не пайшла мне i другая чарка. Юшка тая. Старога чалавека слiмаком нейкiм накармiлi. Пайшоў дадому.

А ранiцою неяк сама сабою прыйшла думка аддзячыць не столькi мужыкам, колькi гэтым кабетам. Зайшоў да суседа, у таго сябар ветурачом працуе. Але выпiвоха, за любую справу бярэцца, абы чарка. Кажу яму: «Цi лягчыць Вiктаравiч, цяпер?» «Напэўна, лягчыць, куды яму дзецца. Ды i пара такая».

Угаварыў я суседа, прынёс яму запаветную бутэлечку. I адправiўся той на ровары на пошукi вет-урача.

Знайшоў. Недзе па абедзе прывёз мне мяшэчак з гэтым самым. Не разумееш з чым? Ну, вось бычок цi парсюк уваходзiць у сваю сiлу. Яму вагу трэба нарошчваць, а ён выбрыквае. Дык яго i лягчаць, выразаюць гэтыя самыя. Дарэчы, калi прыгатаваць як след — страва выдатная. Вось i ўзяўся я за справу, там трэба вылушчыць, добра прамыць, потым выварыць, а потым ужо са спецыямi i засмажыць. Нарабiў я такой смакаты. Нарэзаў батон i намазаў на яго свайго рэчыва. Падноса ў хаце не знайшлося, дык я выклаў свае бутэрброды на вялiкае драўлянае дэнка. I як касцёр на беразе запалаў — панёс яго дачнiкам. Прынёс, паставiў на стол, кажу: «Во закусь дык закусь. Гэта вам не шашлык, у зубах не завязне».

Мiкiтавiч глянуў на мяне неяк недаверлiва:

— Што гэта, дзядзька Пётра?

— Ды, — кажу, — паштэт такi. Тут i пячонка, i сала, i яйкi. Жонка мая ўмее гатаваць, суседкi рэцэпт бяруць.

Пакаштавалi, а потым пасля чаркi як накiнулiся. Не стала майго прысмаку. Але Мiкiтавiч адвёў мяне ўбок.

— Скажы, чым ты вырашыў нам адпомсцiць.

Я i расказаў пра бычка ды парсюка. Ён аж на траву прысеў. Папрасiў толькi, каб жанчынам нi слова не гаварыў».

А, дарэчы, такi бутэрброд i я каштаваў. Неблагая страва. Праўда, спецыфiчная.

Сазнаюся. Пiсаў гэты артыкул — i перапынiўся. На матчынай кухнi адрэзаў скiбу хлеба, знайшоў у халадзiльнiку старога, але няёлкага, мяккага сала, а наверх агурочак, якi сарваў з грады... Смачна есцi.

Вiцебская вобласць.