Мацярык

Источник материала:

Шэпт пад абразамi

Рана цi позна, а пакрыўдзiш мацi — цi то словам, цi ўчынкам. І распалавiнiш сваё жыццё. На палову, калi ты быў годны яе святасцi, i на другую, калi ты варты яе жалю i ўсёдаравальнасцi.

*  *  *

Дык маю ўжо другую палову жыцця. А ў першай, зялёны студэнцiк, аднойчы дабiраўся я дамоў з Вiцебска на спадарожных машынах. I ладна прыпазнiўся, дашкадыбаў ад шашы да вёскi ўжо апоўначы. Намораныя прыгнётнай сялянскай працай бацькi спалi як пшанiцу прадаўшы. Пабразгаў клямкай — анi гуку. Пагрукаў у дзверы — цiшыня. Замаркоцiўся. Тады давай кулаком у скрыжаванне аконнай рамы бiць. I пачулiся крокi босых ног па падлозе. Ачмурэлая са сну мама перад тым як адчынiць дзверы, прамовiла незабыўнае:

— А-я-яй, сынок... Ты? А я думала, партызаны...

Было гэта ў сямiдзесятых.

*  *  *

Маму знявечыла вайна. Падлеткам акупанты гналi яе на рабства ў Нямеччыну. Калi пачалi сартаваць шэрагi на маладых, гэта значыць больш працаздольных, i старых, бабуля Праскоўя па-маладзёваму павязала хустку, падчарнiла вугальком бровы, каб застацца разам з дачушкай. I засталася. А тады ўгледзела ў канвойным палiцаi жыхара суседняй вёскi i праз яго ўцяклi з таго гвалту.

А ў плату яму за ласку — парабкаванне маёй мамы, як больш працаздольнай. Гушкае яна ў калысцы дзiцятка новага гаспадара ды пяе яму, няўцямнаму, на сон: "А дзе ж мой татулька, а дзе ж мая мамулька, а дзе ж мой Цiмачка, а дзе ж мой Сцяпанька..." А слёзы, як боб, сыплюцца з вачэй.

"Гайдаю калыску, а сама паглядаю на гаспадарову стрэльбу, што на сцяне ля матка цыбулi вiсiць..."

I ўпудзiлася яна на ўсё жыццё стрэламi, гвалтам, вайной.

*  *  *

Колькi памятаю, мама сябе нiячыла. Яна i непрыгожая, i нязграбная, i няўклюдная. I нос у яе вялiкi, Юстынаўскi, i нага не дзявоцкая, як лыжа... А я не мог уцямiць, з чаго такi нагавор на сябе. Бо змалку ўсведамляў: прайдзi хоць увесь белы свет — не сустрэнеш такой мiлоснай прыгажосцi, як у мамы. У яе спрытных вусенках засiлiлася цёплая птушачка слоўца, у шызых вачах — натхнёны позiрк, якiм i табе хацелася глядзець на свет, а сцiснутыя гнутым грабеньчыкам валасы падкрэслiвалi абрыс яе разумнай галавы.

*  *  *

Па калгасна-сялянскiх мерках мама мая — чалавек вучоны. Сем класаў — гэта вам не жартачкi.

Гарэзлiвая дзяўчынка, яна, бывала, адкрые падручнiк i давай торкаць фiчкi, фiчкi пад нос вусатаму "бацьку ўсiх народаў", адлюстраванаму на старонцы. I зусiм не з якой там палiтычнай прычыны, а проста з дакукi, з назалення, калi што нi радок, дык згадка пра "любiмага Сталiна". Раздражняла. Зусiм натуральна, што ў маёй мамы змалку было вiдушчае сэрца.

*  *  *

А я ў малалецтве быў няўцямным i шкадлiвым. Ды заманьвалася мне нiшпарыць па кутках-сховах сваёй i дзедавай хаты, куды мяне "збывала" мама ў прыпар. То знайду анучку з медзякамi пад бэлькай ды павыпускаю iх у шчылiны ў падлозе, то кiшэнны гадзiннiк у схованцы ды скручу з няўмельства галоўку, сапсую механiзм... Таюся, а далей болей карцiць вось такое шкоднiцтва.

А мамiна сэрца пачула, што хутка я i ў чужыя вуглы паваджуся. Аднойчы ўвечары, памятаю, выламала такi раздвоены кляновы дубчык, схапiла мяне за шкiрку, вывела за вугал хаты, каб на захад сонца глядзеў, i давай тым дубцом па вачах сцябаць ды прыгаворваць: "А цi будзеш болей красцi?! А цi будзеш?!"

I так я разумею цяпер, што гэтым, да калючай цемры уваччу болем, ды яшчэ злучаным са змярканнем, зачыняла мама для мяне аблудны, крывабокi свет. Навек зацяло сквапiцца на чужое. Каб вярнуцца на той урок, дык абцалаваў бы ёй ручкi.

*  *  *

Ой i наперажывалася ж яна з бацькавай зацятасцi ў звадках-пошуках праўды з калгасным брыгадзiрам, старшынём.

— Пярэймуць яны цябе, Васiль, гнянуць чым з-за вугла...

— Паглядзiм, хто каго... — толькi i знаходзiў што прабурчэць у адказ бацька.

"Ён жа франтавiк, вайну прайшоў", — з гордасцю ўспамiнаў я суседчыны словы.

*  *  *

З прычыны ўдуманай сваёй няпекнасцi ў дзявоцтве мама ўсё больш завiхалася ля свайго татулькi, а майго дзеда — Юстына. I так пакрысе вучылася мужчынскай рабоце. А ў старасцi, калi пакiнуў гэты свет наш Васiль Рыгоравiч, досвед той якраз i спатрэбiўся.

Чаго толькi не ўмее мая мама! I пожню скосiць, i бульбу акучнiкам абыдзе, i павець з дошак саб’е, i валёнкi падшые, i шмат, шмат што яшчэ зробiць. А калi трымала авечак, дык i рэзала iх сама, бо не любiць каго турбаваць-прасiць. Цягане коскай па шыi жывёлiны — доўгi рух, i баразна ад слязы праз увесь твар...

*  *  *

Калi мне зрабiлi аперацыю, маме быў голас у сне: сёння другi дзень нараджэння твайго сына... I вось я думаю: чый гэта анёл-ахоўнiк прамаўляў — мой цi мамiн?

Хутчэй за ўсё — яе. Супакойваў.

*  *  *

Чую слова: яго згукi ў сэрцы, трымценне, яго рытмiчную панiтаванасць з iсным светам... Бывае, усплыве якое рэдкае слоўца ў свядомасцi, а я нават сэнсу яго не ведаю цi забыўся. Тады шукаю ў слоўнiку — ёсць! Мама нарадзiла мяне разам са словамi. Дык выходзiць, што па месцы нараджэння я — лепельскi, а па паходжанню — вушацкi, як мама. Бо спачатку было слова.

*  *  *

Мая пiсьменнiцкая сцяжына пачалася з дзiцячых цыдулак маме. Сыходжу з дому, а ведаю ж, што хвалявацца будзе, дык напiшу: "Мама, я пайшоў з мальцамi на возера". Цi iнакшае што. Пазней пiсаў лiсты з горада. Напэўна, гэта i ёсць мае найлепшыя лiтаратурныя творы — чытаныя, а некаторыя i па два разы, чаканыя.

Але клапатлiвая мама лiставала мне часцей. Ужо колькi гадоў я збiраю яе пiсьмы. Важкi жмут атрымаўся. Некаторыя вясковыя падзеi мама апiсвае вершаваным спосабам — iншы раз ёй так карцiць. А яшчэ яна напiсала тэкст Гiмна нашай краiны i ўсур’ёз прасiла, каб я аддаў яго на разгляд спецыяльнай камiсii ў сталiцы. А я не паслухаў, i цяпер мне крыху сорамна, што пайшоў супраць мамiнай волi.

Дарэчы, першы радок таго гiмна быў такi: "Мы — мiрныя людзi...".

*  *  *

Калi ў мяне што-небудзь зладжвалася ў жыццi i я расказваў пра гэта маме, дык яна заўсёды засцерагала:

— Цiха ты, не хвалiся.

Калi нават нязмушаны шанцунак якi выпадаў:

— Цiха ты, не хвалiся...

Мама ўсё жыццё баялася спудзiць удачу, нiбы дзiвосную залётную птушку з жэрдкi прысядзiбнага плота.

*  *  *

Раней мама пасля апошнiх слоў малiтвы "...памiлуй мя, Госпадзе" дабаўляла ад сябе: "i дачушку маю Алечку, i сыночка Сяргея, i ўнучак Марыну, Iрыну, Веранiку..." Але Госпад лiтасцiвы не памiлаваў Алечку i забраў яе да сябе. А мяне змусiў на слабасць, бо я, грэшны, не змог вытрываць кананне сястрыцы, i мама сваiмi рукамi ў апошнi раз завязала ёй хусцiнку, каб у вечнай немаце шчыльна сцялiся вусенкi.

Няма ў свеце больш трывушчай беларускi, чым мая мама.

*  *  *

I цяпер, пакуль яна жывая, я не маю права на смерць. Бо тады белы свет для яе i наогул перакулiцца, як горкая недапiтая чарка на жалобным стале.

Чыстая лiтаратура

...I тады я ўспомнiў Такубоку: дзеля жарту мацi на спiну сваю пасадзiў, але такой яна была лёгкай, што я не мог без слёз i трох крокаў прайсцi.

А ўсяго i здарылася: матуля наступiла на хвост нашага шэрага катка, якi, улагоджаны пачастункам, усеўся на шырокай маснiчыне пасярод трысцену. I коцiк заенчыў, але неяк ацiшана, не так адчайна, калi трапiць яго хвост пад мой абцас, цi калi трапляў пад бацькаў...

— Я, сынок, заўважыла, — гаворыць мацi, — што i вада ў лазнi да мяне ўжо не прылiпае.

...I тады я ўспомнiў Такубоку i са светлай вусцiшнай тугой замоўк у сваiм кутку. Са светлай i вусцiшнай. А плакаць не хацелася.

З расцярушанага па ўсiм жыццi

Прачытаў маме ўрывачак:

— Пачынаў надта красiва, а тады пайшло закалдычча...

*  *  *

"Хлеб дастаў — укiнь дроўцаў, каб печ пустая не стаяла..."

*  *  *

— I ў кожным нумары смярцельная клетачка ёсць, — гаворыць журботная мама, прачытаўшы ў газеце спачуванне.

*  *  *

Ад’язджаю дамоў у горад, мацi спешна дапiсвае лiст адной з унучак, каб перадаў.

— Канверт ёсць? — пытаюся.

— Няма.

Бяру дапiсаны аркуш i прастакутна складваю ў колькi столак. Маме гэта не падабаецца.

— Давай тады, як у вайну, складу, трохкутнiчкам, — кажа яна.

I гэтае "як у вайну" гучыць надзвычай будзённа, звыкла, нiбы ўчора тое было.

*  *  *

Мама перабiрае бацькаву вопратку ў шафе:

— Ужо не пахнуць Васiлёвым духам, гладка акалелi...

А для мяне "бацькаў дух" — у касавiльнах, палюках, грабiльнах, тапарышчах, чаранках розных долатаў, рукаяцях гэбельчыкаў, фуганаў, пiлаў... Дык ён выветрыўся за пару гадоў пасля бацькавай смерцi. I iнструменты сталi "сцюдзёнымi", непаслухмянымi ў руках.

*  *  *

Нашы вясковыя жанчыны здаўна прытрымлiваюцца аднолькавага фасону ўбораў на выхад. З верхняй вопраткi ў маiм малалецтве гэта была "плюсоўка" (плюшаўка), па сутнасцi, тая самая кухвайка, толькi пакрытая зверху чорнай, як смоль, iльснiста-варсiстай тканiнай. Знiзу — спаднiца з "чортавай скуры". Так было даўней.

А надоечы ў вясковай царкве заўважыў, што бабулькi апрануты ў зiмовыя паддзёўкi са штучнага футра, якiмi пры "развiтым сацыялiзме" бiтком былi набiты ўсе крамы. I здалося: гэтае штучнае футра выраблялi на адным агромнiста-даўжэзным канвееры, i касматым сувоем можна было колькi разоў абкруцiць зямную кулю па экватары.

Вёску спакон веку стандартызавала дзяржаўная прапанова, разлiчаная на яе жабрацкую пакупнiцкую здольнасць. Вось i закручвалася ў "чортаву скуру" маладая сялянская прыгажосць. Але ў гэтай абгортцы насуперак усяму яснiлiся мiлыя твары... У тым лiку i мамiн.

*  *  *

У мамы баляць суставы, дык нацiраю яе нанач маззю шабельнiка, каб палягчэла. Спiну, крыжавiну, клубы. Прыкра, адчужвае мужчынская сарамлiвасць, а змушае пiльнiца i спагада. Каб прагнаць знiякавеласць, памяць паслужлiва падае параўнанне — згадкi пра дзедава цела, намыльванне яго спiны ў лазнi. Роднае — узаемазаменнае.

*  *  *

Выцiкоўваю ў мамiнай гамонцы адметныя, сакавiтыя слоўцы. Часам яны зусiм звычайныя, але набываюць чарадзейнасць праз любае слуху вымаўленне, нечаканасць ужывання.

"Запалкi выйшлi. Прыйдзе аўталаўка — трэба купiць цючок..."

"Не пачынай цэлы цюбiк мазi. Бяры плюшчаны".

I ўжо зусiм нечаканае, павучальнае ў пiсьме да мяне:

"Глядзi, Сiрожа, будзь да людзей уважлiвым, зычлiвым. Не трэба нам гэтага кумiрчаства".

*  *  *

Ранiчкай гатуе катлеты. Мяса скруцiла на машынцы. Выходжу ў трысцен, вiтаюся.

— А чаму ты сякеркай не здрабнiла, сама ж казала, што смачней...

— Баялася грукаць, каб цябе не разбудзiць.

*  *  *

Мама ўсiм цiкавiцца — усiм, што перадаюць па радыё, пра што пiшуць у газетах. Каб ведаць, як усцерагчы мяне "ад палiцiкi".

I не толькi, вядома.

Павучае ва ўсiм, як маленькага.

— Чула, што ў чалавеку ёсць добрая i дрэнная электрычнасць. Сэрца тахкае i вырабляе добрую. А дрэнная не ведаю адкуль. Але яе з арганiзма выганiш, калi басанож па пожнi паходзiш. Мае татулька з матулькай толькi басанож i хадзiлi, — маўляў, бяры прыклад.

Пра мацi з бацькам — заўсёды "татулька" ды "матулька".

*  *  *

Мамiны салёныя грыбочкi адметныя: з iглiцай, прылiплымi лiсцiнкамi. Са старым аслабленым зрокам, ведама ж, не ўсё ўгледзiш. Але ад гэтага мне яны нават смачнейшыя. I запомняцца!

*  *  *

Каляды мама ўважае за высокае свята, нiбы царкоўнае. Стараецца не рабiць напярэдаднi, трымаючы своеасаблiвы пост. I цешыцца надзеяй на святочнае вяртанне з даўнiны вясёлай завядзёнкi.

— Можа, калядоўшчыкi прыйдуць, а ў мяне i пачаставаць няма чым. Ай, дам тысячу... — i ўжо не бядуе.

Было б тое.

*  *  *

Наляпiлi пельменяў з ахвоты, палуднуем. Адышоўся. Усхлiпнула матуля за сталом.

— Што здарылася?

— Старая, а жыву яшчэ, смачна ем, — папiкае сама сябе.

*  *  *

— Мама, — кажу, — на наступны год я цябе забяру на зiму да сябе ў гарадскую кватэру. Цяжка табе ўжо печ, грубку выцеплiваць, падлога ў старой хаце настывае...

— Хай Бог крые. Паглядзi, колькi рыззя тут, у машыну не ўлезе. Гэта ж са сваёй хатай трэба ехаць...

*  *  *

Найлепшы мамiн пачастунак — собскае печыва — хрушчыкi. Частуе iмi кожнага госця. I заўсёды — пiсьманоску Юзю, сваю зямлячку, якая колькi гадоў таму пераехала на Лепельшчыну.

— А ты ведаеш, Iрына, — прызналася аднойчы Юзя, — бывае, i макавай расiнкi ў роце не каўтнецца — забываеш на яду, ходзячы па вёсках. Дык толькi ты ды яшчэ Надзя i падмацуеце...

*  *  *

А Надзя, суседка наша, таксама мамiна зямлячка.

Вушацкiя, не раўнуючы як габрэi, усведамляюць сваё паходжанне, мкнуцца да супольнасцi, шануюць душэўную блiзкасць.

"А-я-яй, якiя тут людзi — скугутныя, непрыхiльныя", — гавораць яны пра лепельскiх. А радня наша вушацкая нават маму папiкала, як ёй здавалася, за адцуранне пасля пераезду на Лепельшчыну: "Вы там багатыя ўсе, знацца не хочаце..."

Ах, гэтае шчырае наша беларускае перакананне: толькi ў нястачы, у горы душа, як дыямент, гранiцца спагадай, прыхiльнасцю, зычлiвасцю i дабрынёй...

А Надзя i праўда зычлiвiца ды руплiвiца ў добрых справах. Дапаможа, чым можа.

Нават лякуе людзей. Загаворвае ваду ад суроку, спуду. I вядома ж, не за грошы, ад чыстага сэрца.

— А калi вадзiца не дапаможа, — кажа, — тады цень вымераю...

Гэта ўжо як апошнi сродак.

Навошта "вымяраць цень", думаў я. А потым даўмеўся, па-свойму, вядома.

Калi ў чалавека ўсё нармальна, цень яго адпавядае целу, сувымерны. Калi ўкараскваецца якая немач, цела нiцее, адпаведна курчыцца i цень... А можа, узрастае да мiстычнай пагрозы. Вось Надзя i "вымярае" яго i заклiнае на суладдзе. Мусiць, нiякая яна не чараўнiца, проста сiлкуе людзей шчодрасцю душы.

I прыходзiць "на сяло" да мамы, лякуе яе адзiноту. I сваю таксама.

*  *  *

Увечары размаўляем з мамай пра аднавяскоўцаў ды iхнiх дзяцей.

— Во Барысенкаў унук — маладзец. Дзяцёнак! На кухара наўчыўся. I ўладкаваўся, працуе. I будзе жыць, i жонка ў старцы не пойдзе.

Зведаўшы нiшчымнiцу, востры паваенны голад, мацi нясе тое перажыванне пажыццёва. Дык вось i маеш: пасада кухара як найвышэйшая гарантыя побытавага спакою.

*  *  *

У хаце, дзе жыў наш сусед Iван Мiронаў (Мiронаў сын), пасялiлася прыезджая сям’я з Расii. Франк (бацька яго з аседлых немцаў), Анюта, сын Саша.

— Гэты Франк чыста па-руску гаворыць. I я з iм стараюся круглей гаварыць... Усё роўна не разумее...

— Каб нас, беларусаў, лепш зразумелi, мама, мы заўсёды стараемся гаварыць "круглей". А трэба было б "вайстрэй", каб прысельцы ў першую чаргу самi iмкнулiся зразумець нас.

*  *  *

Мiжволi прыкмецiў, што ў роднай хаце няшчыльныя, гнуткiя, як бруя, падушкi. А курэй жа ды качак у мамы заўсёды было шмат, i цяпер яшчэ трымае... Авохцi, забыўся: увесь пух пайшоў на ўнучачак — на пярыны, высозныя падушкi. На пасаговае, як даўней.

*  *  *

Мама мяне гладка не слухае. Бачу, немач яе агарнула, няможацца. Паляжы, кажу, а яна ўсё адно выпраўляецца дапамагаць суседцы капаць бульбу. "Там крышку засталося", — супакойвае. Перад усiмi людзьмi, тым больш блiзкiмi, пачувае сябе вiннай на ласку. А калi хто пачастуе цi дагодзiць чым з добрага сэрца, дык тут ужо тым больш вiнаватая... Ласка — на ласку, каб у тры столкi — тады сэрцу спакайней.

*  *  *

Колькi мама перавярнула сваiмi ручкамi сялянскай работы за жыццё — а-я-яй... Дык скура проста-ткi задубела на iх. Лёгка здымае з плiты гарачы посуд, калi мне патрэбна анучка. Гарачы вугельчык дастае з грубкi цi печы пальцамi — вогнiк хвораму адкiнуць. Мусiць, як балгарская несцiнарка, i прайшлася б па патыхаючым жарам вуголлi. Наогул, вогнепаклоннiца. Вiдаць, таму, што з вайны памятае, як пазычаюць агонь. Калi не было запалак, iшлi да больш заможнага суседа, прасiлi вугельчыкаў у якi слоiк. Потым раздзiмалi iх у сваёй печы. Дзiўна: а можна ж быць вiнным нешта i за пазычаны... агонь.

*  *  *

Над нашай вёскай праходзiць авiяцыйная траса, па якой, хутчэй за ўсё, лётаюць расiйскiя вайскоўцы — можа, на транспартных суднах, можа, на бамбавальнiках якiх. Здавён. У пачатку 90-х было перапынiлi палёты, потым зноў загулi ў небе рухавiкi.

Мама пачула ўвечары i кажа:

— Рускiя Iваны ляцяць... — нiбыта задумлiва, а можа i мiж iншым.

Мяне ўразiла выслоўе. Мама расiянаў любiць прыкметна, хутчэй за ўсё як адзiнаверцаў.

Дык вось я сяджу побач моўчкi i імкнуся разгадаць, якiя ж пачуццi выявiла яна ў гэтых словах.

Напэўна, трошкi задавальненне: ажылi Iваны, лётаюць. Трошкi — уласцiвую ёй, напужанай у юнацтве вайной, адчужанасць. Трошкi — гонар за тых Iванаў. Трошкi — супакоенасць — усё становiцца, як даўней.

Але ж у Iванаў асобнае, геройскае жыццё, а ў нас асобнае: сядзiм вось тут у склепе, бульбу перабiраем: еменку ў адзiн бок, паранку — у другi, а семенку — у катух, да налецця.

*  *  *

Мама iдзе з ранiцы да суседкi дапамагчы i парадзiць, як па дзедаўскай навуцы закапаць у стажок бульбу. Нашча выпраўляецца.

— Ты ж з’еш што-небудзь, — кажу.

— Нi ў якiм разе! — адказвае. — Мышы ў стажку завядуцца.

Як тут не згадаць, што бульба — проста-ткi культавая для нас культура, нават забабонамi ёй мосцiм. Вядома ж, ад голаду бульбачкай ратавалiся (а некаторыя яшчэ здзiўляюцца, што столькi страў напрыдумвалi) скрозь стагоддзi.

*  *  *

Сваё пяцiдзесяцiгоддзе я адзначаў у роднай хаце, падчас адпачынку. У бяседзе — мама, сябра даўнейшы, аднавясковец, дарэчы. Не люблю вялiкай грамады ў такую дату: пачнуць жыццё падсумоўваць, ды ўсё з прыўкрасай, як на хаўтурах.

Увечары мама пайшла на ферму за малачком, выпiсаным у гаспадарцы. Сядзiм, чакаем. Вяртаецца ўпаражняка — яшчэ не паспелi кароў падаiць.

— Трэба ж Сiрожу да змяркання прывецiць, — кажа. — Дык во спешна вярнулася, падрыхлiлася...

I гэтае "падрыхлiлася" — нiбыта гаворка пра ўсходжае цеста, грэе душу, як пялюшка немаўляткава сэрца. Найлепшы падарунак мне — трапнае слоўца. Мама ўсё жыццё спавiвае.

*  *  *

Не магу зразумець мамiну моўную стылiстыку — адкуль што бярэцца, ды яшчэ так нязмушана.

"На двары стала мяккая снегавiна..."

Шчыра кажучы, цяпер захацелася адрэдагаваць, напiсаць не "стала", а, можа, "лягла", "выслалася"... Куды мне! Менавiта ж "стала", узвысiлася ў сваёй сцiшанасцi над паверхняй, запанавала.

*  *  *

З маёй дачкой, сваёй унучкай Веранiкай, калi яна прыязджае ў вёску i колькi часу жыве там, мама "камшаецца". От жа, думаю, як трапна: камшаюцца нiбы два Божых аркушы паперы, каб выгiнамi ды рабрынамi рознымi шчыльней прыляпiцца тэкстамi (чытай — старонкамi сваiх душаў).

*  *  *

Якiя ў мамы светлыя забабоны!

Калi трэба ў печы цi грубцы залiць запозненую галавешку, перад тым, як папрасiць квартачку вады, абавязкова папярэдзiць: "Толькi чысценькую нясi, на агонь трэба лiць толькi такую..."

*  *  *

Мама, калi гасцюю ў яе, гатуе i гатуе мне клёцкi. З душамi, вядома, а не маленькiя, на малацэ, як робяць на той жа Мiншчыне (у нас хiба што зрэдчасу).

Усё не мог даўмець, адкуль у нашых людзей такая захопленасць гэтымi клёцкамi. Складнiц, вiдаць, шмат, у тым лiку i журботна-абрадавая — без клёцак жа не абыходзяцца нi на адных хаўтурах. Але самая простая, будзённая — трываласць наедку.

Мама распавядала: калi яны, яшчэ маладыя жанчыны, ранiчкай выходзiлi на калгасную працу, дык выхвалялiся адна перад адной, хто колькi клёцак з’еў...

— Я — аж восем... — казала суседка Тося.

Была ў гэтым выхваленнi i маладая бадзёрасць, i просценькая хiтрасць: маўляў, не сумлявайцеся, падсiлкавалася як след, не буду адлыньваць у купе, пашчырую нароўнi.

*  *  *

Мамiн татусь Мiхалка з Вушаччыны ў свой час папярэджваў:

— Калi я, Iрына, прыеду да цябе ў госцi, каб булёну на стале не было! Май на ўвазе...

Усё проста: падавай стравы шчыльныя, святочныя, каб пакрысе ў добрай бяседзе напаўняўся шлунак, а не тое, што адразу i спаўна налiць яго звыклай сялянскай стравай — абы прагнаць адчуванне голаду.

*  *  *

Рэцэнзiя ад мамы, падчас тэлеперадачы: "Не настаяшчая яна арцiстка... Па выхадцы вiдаць — як вялая..."

*  *  *

Мама давяраецца сябру "па сакрэту", каб не пераказваў мне — крый Божа, пакрыўджуся:

— У Сяргея новая кнiжка больш глыбокая, чым папярэднiя. Але ж у яго ў кожным апавяданнi п’юць. Цяпер жа з гэтым боруцца... Ды i людзi могуць падумаць: па ўсiм вiдаць, i сам ты пiток, малец.

У матулi i ў прасторы лiтаратурна ўяўленага свой нагляд за мной. I, вядома ж, перасцярога: усе "боруцца" з зялёным цмокам, а ён, атрымлiваецца, насуперак дзяржаўным захадам. I слоўца не павiнна быць "процi ўласцi"!

*  *  *

Патэлефанаваў маме, нечакана, дык першае, што яна сказала:

— Зараз, сынок, толькi хлеб у роце даем.

I мяне адразу падвесялiла гэтая ненаўмысная дакладнасць: не ўвесь хлеб, што на стале, а толькi той, што ў роце, маўляў, зараз пагамонiм...

А потым сэрца сцялася мiлажальна: у мамы ўсё яшчэ добра ў памяцi гады, калi хлеб быў галоўным наедкам. Вось i напiшы тут "ненаўмысна"...

*  *  *

Мама ўсё жыццё лапiць адзенне ды мяхi, пры тым без якога небудзь наракання на няшчодры лёс. Лапiць спрытна, хутка. Ёй, мусiць, ужо карцiць класцi лапеклы дзе заўгодна, нават i на непатрэбнай ужо апранасе. У звычку ўвайшло. Мусiць, ёй здаецца, што тады больш парадку ў свеце, больш скутасцi ў жабрацтва.

Прыехаў да яе ўвосень на колькi тыдняў, дык тут жа ўгледзела, што пазначылася дзiрачка ў маiм хатнiм тэпці, аккурат у куточку, дзе вялiкi палец. Дык у той жа вечар акуратненька залапiла, зацыравала. А я ўжо збiраўся выкiдваць тыя тэпцi. Цяпер хiба выкiнеш — люба-дорага швэндаць у iх па хаце ды абдумваць якi-небудзь лiтаратурны сюжэт.

Мама вось так адвеку гатова залапiць i цэлы сусьвет, калi ён праз якую дзiрачку ашчэрыцца на мяне пагрозай. I грамадства гатова залапiць, i сяброўства, i сямейнае покрыва... Хiба што каханне — не, тут яна "не вiдушчая" i можа ўкалоць iголкай.

Вось так жыву i жыву ў гасподняй торбе за мамiным лапiкам.

*  *  *

Мама з нагоды кажа:

— Хачу яшчэ паглядзець, як мае ўнучачкi абжывуцца, паслужыць iм, а тады уйсцi...

Гэтае "уйсцi" разразае звыклы беларускi кантэкст, як непрычахлёная лязовая брытва. Я нiкчэмны лiтаратар у параўнаннi з мамай — хiба змушу так чыю-небудзь памяць...

*  *  *

Радаўнiца. Пара сыходзiць на могiлкi, а мама раптам пачынае пячы свае традыцыйныя хрушчыкi. Забылася ў краме купiць якога гасцiнца нашым нябожчыкам, а да яе ж, да той крамы, пару кiламетраў, дык i ўзялася свой ладзiць. Як жа не прывецiць...

Ах, мамiны хрушчыкi! Дзiцячы ласункавы наедак, прыгоршчы прыязнасцi на дарогу прыемнаму госцю, зычлiвы падмацунак паштальёнцы, якой яшчэ да няблiжняй вёскi даставацца, "зайцаў хлеб" для "рабятак" i вось — сонечныя аскепкi на родныя бугарочкi...

Мама абагульняе людзей, той i гэты свет, прамiнулае i прышласць нязводнасцю дабрынi.

*  *  *

Прыехаўшы дадому, аглядаю ў слоiку жмуток ружаватых галiнак, якiя мама асвяцiла ў Вербную нядзельку.

— Калi пусцяць нiтачкi карэньчыкаў, пасаджу iх на ўзмежку за гародам. Нашую старую вярбу вецер вывiхнуў, — кажа яна.

Авохцi, якое трапнае слова — "вывiхнуў". Менавiта ж! Балюча крутануў жывое, нiбы той сустаў,— i вывiхнуў.

Як навучыцца так любiць прыроду, адчуваць яе нiбыта сваё цела?

Неба хаты

Напярэдаднi Вялiкадня вышараваў вiльготнай анучкай столь бацькоўскай хаты. Яна ў нас ад пачатку нефарбаваная, дошкi памятаюць толькi лёзы гэбляў, баранаў, фуганаў i дотыкi рук. Раней мама заўсёды шаравала перад святамi столь, цяпер — я. Хата дыхае праз вышнiя дошкi — i ўсiм вольна, сняцца натхняльныя сны, усё адно як пад зорным небам. Дзiва, але сусвет пад сасновай духмянасцю здаецца не менш абсяжным.

Збiраю анучкай ссiвелае павучынне ды шызы пыл. Хочацца, каб мама найлепш адчула найвялiкшае царкоўнае свята. Асаблiва намагаюся ў куце, над абразамi, каб вольна шугалi ў неба нашыя малiтвы. Я ўжо пiсаў пра гэтую прыемную для душы работу. Гатовы вяршыць яе бясконца, бо кожнае гадавое працiранне дамашняга неба, кожнае Вялiчка — яшчэ адно кальцо на зрэзе матулiнага жыцця, чарговае ўсведамленне нашай шчаслiвай супольнасцi. Такой звыклай i такой новай, што зноў хочацца пiсаць пра гэта, як пра нечаканае адкрыццё.

Назаўтра мы з мамай мяняем на свежыя, святочныя ўсе хатнiя ўборы. Сурвэткi, маленькiя i вялiкiя фiранкi, капы, абрусы над абразамi... Iх якраз найперш: абвялую накрухмаленасць — на велiкоднае атуленне чысцiнёй i ветрыкавай свежасцю. Дапамагаю старэнькай, ужо няўвiшнай мацi. I тут у нас запынак здарыўся — мацi анiяк не можа згадаць, куды паклала на схоў доўгi абрус на абразы, вышываны, абшыты карункавай аздобай на канцах. А знайсцi няпроста: за жыццё ў шафах назбiралася шмат рознага рыззя, як у нас iранiчна называюць усю, i новую, i ношаную вопратку ды розныя хатнiя ўборы з тканiны. А сярод iх жа — i вышываныя сурвэткi, i гафтаваныя фiранкi, i крапаныя гардзiны... I калi паспела столькi матуля за неаслабнай калгаснай прынукай?! Трэба было i ночкi прыхоплiваць, бо на мэблю, якая б стварыла ўтульнасць i прыгажосць, грошай не было. Даводзiлася плесцi гэтую прыгажосць з нiтак.

Акуратна перакладваем лайно за лайном, каб жа не прапусцiць патрэбны ручнiк.

— А вось гэта падзорнiк... — кажу маме, трымаючы ў руках пасцельны ўбор.

— Анягож. А во ты ведаеш назоў, з дзяцiнства памятаеш, — здзiўляецца яна.

Засталося, жыве ў памяцi даўняе слоўца з, вiдавочна, не надта беларускай этымалогiяй. Гэта такая палоска белi, падшытая скрапаным кручком карункам. На поўную прасцiну тканiны не хапала, не было за што купiць, дык засцiлалi на край ложка гэтую палоску, аточаную прыгажосцю. Ёю, прыгажосцю, можна захiнуць нават нястачу.

— Трэба будзе пазбавiцца ад непатрэбшчыны, — сумна кажа мацi.

— Што ты! — махаю рукой. — Гэта ж мая спадчына. Памяць пра цябе, пра твае ручкi...

Бедната перадае ў спадчыну нашчадкам прыгажосць i цеплыню сэрцаў.

Тым часам знаны рушнiк усё не патрапляўся i я пачаў ужо перабiраць розныя напакаваныя мамай хатулi. Сабраны яны ў самую дальнюю дарогу — на смерць. Тыя, што раней, i свяжэйшыя. Я асцярожна перакладваў хатулi, няўздымна цяжкiя скруткi апякаючай сцюжы. Да гэтага нельга прывыкнуць, з гэтым немагчыма змiрыцца. I каб не здранцвець ад балючай утрапёнасцi, я жартую:

— Мама, а ты ў мяне моднiца, столькi ўбораў падрыхтавала...

Мама злёгку ўсмiхаецца, i мы, нiбы згаварыўшыся, хуценька пераходзiм на размову пра iншае.

Але, парадкуючы вопратку, як асцярожна не браўся я за хатулi, раптам намацаў просценькi абутак на апошнi выхад, i душа мая сцялася ў скрусе да чорнага зярнятка маку.

Я згадаў нядаўнi выпадак, калi маю маму ўвечары раптам пачала бiць дрыжака, а тады па целу разлiлася пужлiвым супакоем нямогласць. Мама пакрысе датупала да дзвярэй ды адхiнула зацiснутую нанач засаўку, каб вольным быў уваход. Не для смерцi, вядома, а для людзей. У смерцi — iмгненне забыцця. У людзях — працяг памяцi.

Мы нарэшце знаходзiм з мамай патрэбны вышываны ручнiк, i я бяруся атуляць iм у покуце абразы — "насвеншую" матку i заступнiцу нашу Еўфрасiнню. Мама заўсёды вышэптвае iм малiтвы ў сашчыльнёным слоўным звязе. I вось Святыя апынулiся пад адной лёгенькай, як аблачынка, ручнiковай хусцiнкай.

— Далiкатна ты зрабiў, прыгожа, — ухвальвае матуля. — Па-святочнаму, па-велiкоднаму.

Мы з ёй прыязна ўсмiхаемся адно аднаму i, здаецца, усведамляем, што ўжо не надта баiмся смерцi.

г. Вiцебск.