Кшыштаф ЗАНУСI: «Жыццё як права i як шчасце»

Источник материала:

— Калi вы едзеце на нейкi фестываль, цi важна для вас, хто ўваходзiць у журы цi ўзначальвае яго?

— Журы на фестывалях — гэта запрошаныя людзi з адпаведным густам. Калi там ёсць асобы, меркаванне якiх мне цiкавае, тады я хвалююся i радуюся, калi мяне прызнаюць. На еўрапейскiх фестывалях у журы запрашаюць людзей, меркаванне якiх надзвычай аўтарытэтнае. Памятаю, на венецыянскiм фестывалi мне прысудзiў прыз Антанiёнi. Гэта для мяне важна. Цi калi майму сябру Таркоўскаму падабалiся мае карцiны. Я не вельмi сумую па прызах, лёс якiх вырашаецца плебiсцытам, як гэта цяпер адбываецца ў Расii, цi як «Оскар». Канешне, прыемна атрымаць прыз, хоць якi-небудзь... Тым i адрознiваецца Еўропа, дзе яшчэ ёсць пэўны культ аўтарытэтаў, ад Амерыкi, дзе папулярная культура спраўляе баль у залежнасцi ад таго, што падабаецца публiцы, а што — не.

— Ваш новы фiльм называецца «Персона нон Грата». Вам самому прыходзiлася быць у такой ролi?

— Пастаянна. Я пастаянна пытаю сябе, цi патрэбны я яшчэ некаму. Мы ж усе старэем. Трэба ўвесь час правяраць, наколькi маё iснаванне з’яўляецца карысным для людзей. Я ж не жыву толькi для сябе, у грамадстве жыву, на гэтай планеце. У дадзеным выпадку быў намер зняць фiльм пра адзiноту чалавека i пра тое, што паражае тых людзей, якiя змагалiся супраць таталiтарызму. Пра тое, што ў iх застаюцца падазрэннi, недавер, якiя iх сказiлi. Так было з тымi, хто ўдзельнiчаў у Французскай рэвалюцыi. З тымi, хто быў у падполлi падчас Другой сусветнай вайны. Нават тыя людзi, якiя маральна правыя, усё роўна нешта страцiлi падчас процiстаяння. Гэта для мяне трагiчны аспект, што чалавек, маючы такую бiяграфiю, усё жыццё носiць з сабой свой боль.

— З якiмi акцёрамi вам падабаецца працаваць?

— Няма такога пэўнага крытэрыя. Хоць ёсць i пэўны густ, i iнтуiцыя. Ёсць асобы, якiя мяне цiкавяць, я хацеў бы iмi пакарыстацца. Без iх пэўныя думкi выказаць немагчыма. Гэта падобна на працу мастака. Калi блакiтнага колеру няма, то неба ён не пафарбуе. Так i ў мяне. Калi б не знайшоў такога iнтэлiгента, як акцёр Збiгнеў Запасевiч, я не мог бы паказаць i такога героя, як пасол у фiльме «Персона нон Грата». Мiхалкоў у гэтым кантэксце цудоўна ўвасабляе Расiю — тое, чаго я баюся, i тое, што мяне здзiўляе. Вось ён жа для мяне абаяльны чалавек, а баюся я яго глыбока... Ведаю шмат цудоўных расiйскiх акцёраў, акрамя Мiхалкова. Я быў бы рады з iмi папрацаваць. Ды я i ў вас у тэатры бачыў цудоўных артыстаў, мяне гэта вельмi ўразiла. У спектаклi «Чорная панна Нясвiжа» i выканаўца галоўнай ролi, i выканаўца ролi каралевы Боны вельмi моцныя актрысы, прыемна было паглядзець. Для мяне адкрыццё было яшчэ i ў тым, што беларускай мовы я дагэтуль не чуў. А ўсё разумею, як аказалася.

— Калi вам працавалася больш плённа — у часы сацыялiзму цi цяпер?

— Польшча не была сацыялiстычнай, мы не былi вартыя такой назвы, таму што ў нас заставаўся касцёл i прыватная ўласнасць на зямлю. Таму мы называлiся Народнай Дэмакратычнай Рэспублiкай Польшча. Нельга параўноўваць працу тады i цяпер. Таму што я заўсёды марыў аб тым, каб мая краiна развiвалася нармальна, была краiнай свабоднага рынку. Нават калi я ў тыя часы меў прывiлеi. Мне тады нядрэнна было жыць i працаваць. Але я ўжо са сваёй другой карцiны працаваў на Захадзе. Гэта мне дало адчуванне незалежнасцi. Я i да цяперашняга часу працую не толькi ў Польшчы, часта раблю фiльмы сумеснай вытворчасцi. Таму што з дапамогай сумеснай вытворчасцi карцiну лягчэй абаранiць на рынку, дзе моцная амерыканская канкурэнцыя.

Але калi для нацыi лепш, то як я магу сказаць, што нешта страцiў? Я радуюся таму, што зараз ёсць у маёй краiне, хоць i ведаю, што жыццё заўсёды будзе цяжкiм, нiхто нам лёгкага не абяцаў. Толькi марксiсты мараць, каб быў рай на зямлi. Але гэта вельмi небяспечная мара. Рай будзе там...

— Сярод творчых людзей мала такiх, якiя б маглi быць адначасова паспяховымi бiзнэсменамi. Як вам гэта ўдаецца?

— Мае продкi яшчэ ў ХIХ стагоддзi займалiся прадпрымальнiцтвам, яны будавалi чыгункi, нават у Расiйскай iмперыi, напрыклад, кавалак чыгункi, якi пралягаў праз Гродна i Вiльню да Санкт-Пецярбурга. Калi я стаў працаваць на Захадзе, то вучыўся рэальнасцi рынку i пэўным этычным стандартам. У бiзнэсе вельмi сур’ёзна ставяцца да этыкi, таму што без яе справы не зробiш. Такога дзiкага бiзнэсу, якi з’явiўся ў посткамунiстычных краiнах, у Заходняй Еўропе не бывае. Ёсць кодэкс гонару, ёсць давер, на якiм грунтуюцца адносiны ў грамадстве i ў справе. Я да гэтага прывыкаў з 70-х гадоў. Я не займаюся бiзнэсам як такiм. Для таго каб жыць нармальна, мне дастаткова было маiх ганарараў. Не займаюся перспектывамi. Хоць урад мяне ўключыў у назiральны савет польскага нацыянальнага агенцтва замежных iнвестыцый. Гэта яшчэ адна з дзiўных старонак маёй бiяграфii. Я нiякiх зацiкаўленасцяў не маю. Але калi прыязджаюць буйныя iнвестары з Захаду, я даволi аб’ектыўна магу iм патлумачыць абмежаваннi i цяжкасцi ў маёй краiне.

— Цi ёсць у вас нейкi план, колькi фiльмаў i за якi час здымаць?

— Па-рознаму бывае. Здымаць заўсёды цяжка. Каштарыс карцiны кожны год будзе павялiчвацца. Дабiцца здымкаў — ужо цуд. Нармальнае становiшча мастака ва ўсякiм свеце — беспрацоўе. Гэта ўсе павiнны ведаць. Чалавецтва з дапамогай прагрэсу iдзе да таго, што беспрацоўе будзе нармальным становiшчам, праца стане выключэннем. Трэба гэта нармальна прымаць. Пакуль чалавек думае па-сацыялiстычнаму, ён думае, што ў яго ёсць права на працу. Такога права нiхто нам не даў. У Бiблii нi слова аб гэтым няма. Акрамя Бiблii, я нiкому не веру. Я ўпэўнены, што трэба рыхтаваць сябе да беспрацоўя i жыць разумна, нават калi ты не працуеш. Але калi ў мяне ёсць праца — гэта шчасце. Я рыхтую новую карцiну, выкладаю. У мяне курс культуры ў дыпламатычнай акадэмii — гэта цiкава. Выкладаю культуру таксама i ў полiтэхнiчным iнстытуце. Цiкава з тымi людзьмi, якiя па сваёй волi прыходзяць слухаць даклады, што датычацца культуры ўвогуле.

— Цi можна з дапамогай кiно нешта змянiць у чалавеку?

— Я веру ў кiно. Нешта ў чалавеку можна змянiць. Толькi немагчыма вымераць, наколькi мы змянiлi. Але гэта добра, таму што самi творцы ўпалi б у вялiкую гардыню.

Дарэчы, у мяне быў такi вопыт — да цяперашняга часу здзiўляюся. Я магу сабе дазволiць тое, што дзеля грошай нiчога не трэба рабiць. Але калiсьцi я паехаў у Амерыку рабiць даклады. Калi я ўбачыў маiх студэнтаў i пачуў iх пытаннi, то зразумеў, што гэта будзе не выкладанне, а чыстая халтура. Я гавару iм наконт духоўнасцi ў мастацтве, а яны пытаюцца: «Чаму вы здымаеце кiно на нейкай незразумелай мове?» З’язджаў з думкай, што працаваў тут толькi дзеля грошай — мне добра заплацiлi. Але нiчога не засталося ў душы. Праз дзесяць гадоў на кiнастудыi ў Лондане сустракаю маладога чалавека, канешне, не магу ўспомнiць, дзе я яго бачыў. А ён кажа, што слухаў мае лекцыi ў Аклахоме i пасля iх вырашыў, што стане рэжысёрам. Кажа: «Мой бацька заўсёды сцвярджаў, што кiно грахоўнае. А вы сказалi, што кiно — гэта духоўная каштоўнасць, i я вам паверыў». Ён зараз робiць добрыя карцiны. Значыць, гэта была мiсiя.

— У вашых фiльмах адчуваецца даволi змрочны погляд на многiя рэчы. Наўмысна гэтага дабiваецеся?

— Змрочны погляд — гэта таксама характар. Я з драматургiчнага пункту гледжання схiльны палохаць людзей сам па сабе. Каб мы не былi лянiвымi, не жылi з такой iнерцыяй. Iнерцыя забiвае любое грамадства. А нам усiм не хочацца нiчога мяняць — гэта закладзена прыродай чалавека. Таму трэба спалохацца, каб рухацца далей. Еўропа, канешне, трошкi стамiлася. Увогуле наша цывiлiзацыя стамiлася. Я толькi што прыехаў з Кiтая. Там бачны неверагодны подзвiг гэтага народа i не трэба здзiўляцца, калi яны будуць дамiнаваць, можа, ужо ў сярэдзiне ХХI стагоддзя. Якiя там будоўлi, якая энергiя, як людзi паверылi ў сябе! У Паўднёвай Карэi таксама неверагодны ўздым зараз. Яны перасялiлiся ў вялiкiя кватэры, займелi аўтамабiлi, добра жывуць. А калi чалавек дасягнуў таго, аб чым марылi некалькi пакаленняў, i жыве добра, то што яму рабiць? У такiя моманты i пачынаецца iншая размова: а дзе каштоўнасцi? Канешне, я хвалююся, што будзе з маёй любiмай Еўропай. Спадзяюся, што патэнцыял у нас ёсць i што трэба нас трошкi напалохаць. Вайны даўно не было ў Еўропе, вельмi ўжо нам спакойна...

Дарэчы, падзеi ў Парыжы — маленькае папярэджанне, што не так усё добра выглядае, як нам падаецца на першы погляд. I што такiя канцэпцыi, як мультыкультуралiзм, вельмi павярхоўныя. Як i блiзкая да яго талерантнасць — добрая якасць, але ёсць мяжа, да якой яе хапае.

— А як жа дэмакратыя?

— У Бiблii таксама няма нiводнага слова пра дэмакратыю. Важная павага да чалавека. На гэтай аснове нешта можна пабудаваць. А калi ў сучасным свеце мы думаем, што толькi ў дэмакратычных краiнах iдзе паскоранае развiццё, то гэта павярхоўнае меркаванне. У ХХI стагоддзi мы гэта адчуем.

— Вы чалавек адкрыты, прымаеце ў сваiм доме шмат людзей, маладых рэжысёраў. Як ваша жонка ўспрымае тых, хто спыняецца ў вашым доме?

— Уся праца ляжыць на маёй жонцы. Таму што лёгка запрасiць, але нашмат цяжэй накармiць, прыняць. Але мая жонка таксама лiчыць, што гэта мiсiя, i робiць усё з радасцю. I цяпер казала: «Запрашай беларусаў, няхай прыязджаюць». Так што я веру ў яе падтрымку. Адзiнае, пажадана папярэдзiць, каб я быў дома. Людзей, якiх я ў жыццi сустрэў, з радасцю прымаю. З Беларусi былi госцi некалькi месяцаў таму. Але ёсць такi парадокс, як я жартую: хто мяне сапраўды мучыць, дык гэта мiлыя госцi. Таму што калi госць не такi мiлы, то я яго адпраўлю ў музей, яшчэ куды-небудзь i не хвалююся. А калi з’яўляюцца мiлыя госцi, я стараюся даць iм як мага больш, клапачуся, каб яны не марнавалi час, каб сустрэлi як мага больш цiкавых людзей, паглядзелi ўсё цiкавае ў тэатры. Былi такiя госцi, i яны мяне проста замучылi, таму што далiкатныя, iнтэлiгентныя людзi.

— Апошнiм часам у нас абмяркоўвалася тэма, цi богаўгодная справа мастацтва. Для вас такога пытання не iснавала?

— Такiх слоў у маiм камсамольскiм слоўнiку не было... Ведаеце, гэта залежыць ад культурнага кантэксту. Я, канешне, звязаны з лiцiнскай традыцыяй, якая ёсць у Заходняй Еўропе. У нас гэтая праблема абмяркоўвалася яшчэ з часоў святога Аўгусцiна. Яна прайшла сваю эвалюцыю. Можна задаць сабе генеральнае пытанне: у якой ступенi дапамагае майму духоўнаму развiццю тое, што я гляджу, чытаю, слухаю, а ў якой ступенi яно, наадварот, душыць? Любая творчасць, якая мяне не развiвае, дзейнiчае на мяне негатыўна. Можна пайсцi ў тэатр на спектакль i нешта страцiць. На маю думку, чалавек шмат страчвае, калi глядзiць тэлесерыялы, у якiх асаблiва агiдны лад жыцця. У тэатры я нiчога падобнага не бачыў. Гэта жыццё без тайны. Жыццё, у якiм усё тлумачыцца механiчна. Гэта вельмi небяспечны светапогляд, якi разбурае духоўны свет. Небяспечны для тых, хто гэта глядзiць, i тых, хто ў гэта верыць. А для мяне проста агiдна. Таму я не гляджу серыялаў, не хачу i не буду iх глядзець. Уся наша культура, якая iдзе са Старажытнай Грэцыi, заснаваная на тым, што ёсць у жыццi моманты галоўных пераваротаў, вузлоў жыцця. Калi Гамлет загiне, не будзе настолькi глыбокай трагедыi, якая нам цiкавая, не будзе над чым думаць. А серыял усё раскладвае па палiцах. Гэта мясарубка — усё ў кавалках, раптоўна. Разбiвае нашы пачуццi, спрашчае сiтуацыi, дзе ёсць выбар, нейкiя галоўныя моманты жыцця. Насамрэч мы ўсе жывём у залежнасцi ад нашых рашэнняў, з’яўляемся iх рабамi. Праўда, людзi ласуюцца жвачкамi, хоць гэта i не ежа...

— Што вам дапамагае выглядаць такiм аптымiстам, што дае сiлы? Ведзяце здаровы лад жыцця?

— Не вельмi здаровы, на жаль. Нейкiм спортам я часам займаюся. Катаюся на лыжах, на канi. Але перш за ўсё сiлы дае мая сям’я. I тое, што я заняты пастаянна. У мяне шмат iнтарэсаў, шмат магчымасцяў мець зносiны з людзьмi, са светам. Гэта вельмi дапамагае. Я сабою не вельмi займаюся. Хоць было б нядрэнна трошкi пахудзець i больш займацца фiзiчнай працай.

— Цi былi ў вас моманты, калi вы на сабе адчувалi каштоўнасць жыцця?

— Вельмi iнтымнае пытанне. Усё пачыналася з майго дзяцiнства. Я нарадзiўся за тры месяцы да пачатку вайны, у 39-м годзе. Усё маё дзяцiнства прайшло сярод смерцi, забойстваў. Потым былi камунiстычныя часы i таксама нашы родныя пацярпелi. Так што ёсць адчуванне, што жыццё — гэта не толькi маё права, гэта маё шчасце. Яно засталося са мной, нават у тыя моманты, калi я мог iм паплацiцца. Былi розныя выпадкi, але чалавек пра iх забывае, а ў падсвядомасцi яны застаюцца.

— Цi знаёмая вам з’ява творчага крызiсу i як вы процiстаiце ёй?

— Творчых крызiсаў такiх глыбокiх я не перажываў. Я ўжо ў такiм узросце, што, магчыма, раблю свае апошнiя карцiны. Спадзяюся, канешне, што яшчэ папрацую. Але 66 гадоў — гэта ўзрост, калi чалавек добра разумее, што ён хоча, а што можа. Магчыма, прыйдзе творчы крызiс, але я яго пакуль яшчэ не адчуваю. Канешне, ёсць моманты, калi мне сумна. Але не доўга. Шчасце маё ў тым, што я бываю ў розных краiнах, адчуваю цiкавасць да сябе i сваёй творчасцi. Гэта вельмi дапамагае жыць.