«Як справы?» — «Як злева, так i справа!»

Источник материала:

Добры дзень, родныя словы!

А гэта штучная калька з рускай — «Как дела?», i ў народзе яна не ўжываецца.

Хоць «дело» па-беларуску нярэдка можна перакласцi «справаю», аднак не заўсёды. Вазьмiце рускi выраз «то и дело». Не перакладзеш яго «то i справа» — недарэчнасць. Трэба: раз-пораз, раз за разам, сюд-туд, шторазу, бесперастанку, увесь час i iнш.

Найбольш натуральна ў нашай мове слова справа гучыць у значэннi вучэння, iдэй. Мы ж не аднаго разу чулi i чыталi: ён быў адданым змагаром за справу Ленiна. Гэтае слова добра гучыць у значэннi збору дакументаў, што адносяцца да нейкага факта цi асобы: асабовая справа. Адсюль i службовая пасада — справавод. Адсюль i справаводства.

Гэтакае ж месца займае яно i ў значэннi судовага разбору: судовая справа, крымiнальная справа.

У такiх выпадках слова справа дарэчы.

Але цяпер яго пачалi ўжываць незвычайна шырока — як амаль поўную адпаведнасць рускаму дело. З-за абагуленасцi рускага адпаведнiка справа была вельмi папулярная ў свой час, калi гэтым словам добра было прыкрываць усялякi неакрэслены, няпэўны занятак, надаючы яму выгляд работы. Але ў жывой мове ў нас такое шырокае ўжыванне справы ўспрымаецца нечым штучным, наносным i нежывым.

Замест абагуленага назоўнiка дело беларуская мова стараецца ўжыць канкрэтныя яго адпаведнiкi. Нават у такiм выразе — папка для спраў — што зусiм правiльна — лепш будзе, калi сказаць па-беларуску: папка для папер, папка для дакументаў.

Дык первым делом (найперш, перш за ўсё, перш-наперш, перадусiм, сама перш, спярша) разгледзiм збольшага гэтыя адпаведнiкi.

Найчасцей за словам дело, вядома ж, устае работа, праца:

За дело! Да працы! (Не блытаць з выразам: за дело, поделом ему — па заслугах, справядлiва, так яму i трэба.)

Приняться за дело — узяцца за работу.

Дел по горло — работы па вушы.

Падчас мову ажывiць блiзкая прыказка, прымаўка:

Он занят делами по горло — Ходзячы есць, а стоячы спiць.

Але, вядома, калi гэта акурат стасуецца да таго, пра што гаворыцца.

Дела занимают много времени — работа адбiрае шмат часу.

Занять учеников делом — даць вучням работу.

По делу будет видно — работа пакажа.

Без дела — (пра людзей) без работы, нiчога не робячы, гуляючы. (Але аб рэчах: утварь лежит без дела — начынне ляжыць без патрэбы, без ужытку.)

Между делом — мiж работаю, мiмаходзь, урыўкамi, прыхваткам.

Это легкое дело — гэта лёгкая работа, гэта лёгка зрабiць (у апошнiм прыкладзе прыметнiк замяняюць, як бачым, прыслоўем, а назоўнiк — дзеясловам з падобным коранем).

Пры перакладзе дела ў значэннi роду заняткаў, спецыяльнасцi, галiны ведаў цi навыкаў (разам з адпаведным азначэннем) ужываецца ў нас побач са справаю, рамяством, майстэрствам i цэлы шэраг спецыфiчных назоўнiкаў.

Гончарное дело — ганчарства.

Плотническое дело — цяслярства.

Наяўнасць такiх слоў у нашай мове, як ткацтва, кравецтва, мулярства, малярства, слясарства, кавальства, друкарства i г.д., дазваляе ў шмат якiх выпадках перадаваць падобныя рускiя двухслоўныя выразы адным словам.

Часта дело абазначае клопат, патрэбу, просьбу, iнтарэс. Тады яно i перакладаецца гэтымi словамi.

Без дела не входить — без патрэбы не заходзiць.

У меня к вам дело — у мяне да вас просьба.

Неотложное дело — пiльная, крайняя, неадкладная просьба, патрэба.

Мое (твое, ваше и т.д.) дело — мой (твой, ваш i г.д.) клопат.

Не моего (твоего, нашего и т.д.) ума дело — не з маiм (тваiм, нашым i г.д.) розумам брацца за гэта, не мой (твой, наш i г.д.) клопат.

С каким делом? — З якой патрэбаю? (просьбаю, клопатам i г.д.) З чым прыйшлi? Што ў вас да мяне? — у залежнасцi ад сiтуацыi, ад яе атмасферы, ад тых людзей, што гавораць, могуць быць самыя розныя адценнi такiх пытанняў.

А мне какое дело? — А мне якi клопат? А мне што да таго? Гэта мне не абходзiць! От, наўда мне! А мне гэта анi ў пяце, анi ў галаве! А мне хоць трава не расцi!

Вельмi важна правiльна вычытаць, адчуць жывое напаўненне ў кожным канкрэтным разе слова дело: дзе яно азначае падзею, здарэнне, затрымку, судовы працэс, бiтву, баталiю i г.д.

Умно вести дело в суде — з розумам весцi працэс.

В деле под Барановичами — у бiтве пад Баранавiчамi.

Темное дело — цёмная гiсторыя.

Дело плохо — непярэлiўкi.

Это наше дело — гэта наша задача.

Безвыходное дело — нявыкрутка, нiякага выйсця, нiякай рады, нiчога не парадзiш, нiчога не зробiш.

Правое, благородное дело — справядлiвая, высокая мэта.

Наше дело правое! — Праўда на нашым баку!

Поймать на горячем деле — заспець на цёплым следзе.

Долгое дело — доўгая (вялiкая) песня.

А на деле... — А напраўду (у жыццi, а тым часам...)

Щепетильное дело — далiкатная рэч.

Вот в чем дело — вось у чым прычына, загваздка.

Дело за вами — уся надзея на вас.

За мной дело не станет — затрымкi з-за мяне не будзе.

З-за сваёй абагульненасцi дело можа ў беларускай мове замяняцца займеннiкам. Бо, як вядома, гэтая часцiна мовы можа падмяняць i назоўнiк, i прыметнiк, i лiчэбнiк. Таму такiя займеннiкi, як усё, яно, гэта i iнш., могуць добра спатрэбiцца пры перакладзе шырока абагульненага дела.

Рассказал, как было дело — расказаў, як усё (яно, гэта) было.

Дело в том, что... — Усё ў тым, што...

Не дело говоришь — не тое кажаш.

К тому дело идет — на гэта яно iдзе.

Улажу дело — уладжу (зраблю) усё.

Дело пошло на лад — усё пайшло на лад.

Испортил дело — сапсаваў усё.

Тем дело и кончилось — на тым усё i скончылася.

Было дело — было такое...

У тебя ко мне срочное дело? — У цябе да мяне нешта тэрмiновае?

Дело поправимое — гэта можна паправiць.

Это не дело — так нельга, так не выйдзе, сядзеш макам. Куды гэта варта?

Дела как есть — усё папраўдзе.

Пры перадачы часу, абставiнаў нейкай падзеi, дзеяння дело можна замянiць на гэта або апусцiць.

Дело было осенью — гэта было ўвосень.

Дело к ночи, пора возвращаться — блiзка ноч, пара вяртацца.

Дело шло к вечеру — бралася на адвячорак, было надвечар.

I яшчэ. Нярэдка рускае дело ў спалучэннi з прыметнiкам выступае як выказнiк або пабочнае слова са значэннем якраз гэтага самага прыметнiка. I таму гэтае дело ў перакладзе можна апусцiць.

Главное дело — галоўнае.

Известное дело — вядома, што й казаць.

Нелегкое дело — нялёгка.

Это совсем другое дело — гэта зусiм iншае.

Это дело не шуточное — гэта не жарт(ы), не жартачкi.

Страшное дело — проста страх, страх адзiн.

А ўвогуле цяжка ў жывой мове ўсё скласiфiкаваць, раскласцi па нейкiх палiчках. Цiкава бачыць, якая разнастайнасць замены ў нашай мове — назоўнiкi, прыметнiкi, займеннiкi, дзеясловы, прыслоўi... А багацце сiнанiмiкi!.. Ёсць прастора для разгарнення!

Пераклад — з’ява творчая (дело творческое), ён не церпiць дагматычнай абавязковасцi. Ды розныя людзi за пэўным сказам не заўсёды бачаць адзiн i той жа кантэкст, можна аб нечым i паспрачацца. Але адно (одно дело) — адценнi, а другое (другое дело) — памылкi, штучнасць, ненатуральнасць...

Напрыканцы яшчэ жменька прыкладаў з перакладамi дела, як гэта мне бачыцца.

В чем дело? — Што такое? Што сталася? Што здарылася? I той жа выраз, але ўжо не з пытальнiкам, а клiчнiкам:

В чем дело! — Пра што вы кажаце (просiце)!

Вот так дело! — Вось дык маем!

Ближе к делу — без лiшнiх драбнiц, карацей, не адхiляйцеся ўбок.

Да и в самом деле... — Ды яно i праўда... I сапраўды...

Ждем исхода дела — чакаем, чым скончыцца.

Это дело! — Гэта добра!

Есть такое дело! — Добра! Згода!

Он в курсе дела. — Ён ведае пра гэта.

Надо войти в суть дела — трэба разабрацца, што да чаго.

Дело твое — воля твоя — твой клопат, ты сам сабе гаспадар (пан), як ты хочаш, глядзi сам.

Дело говоришь — праўду кажаш, добра кажаш, во-во, твая праўда, слушна кажаш.

Войти в дело — стаць супольнiкам, увайсцi, уступiць у бiзнэс.

Не предрешая дела... — Не забягаючы наперад.

Не суйся в чужие дела — не лезь не ў сваё.

Не берись не за свое дело — злазь з даху, не псуй гонтаў.

И дело с концом, и делу конец — на тым i канец.

Рубрыку вядзе Анатоль КЛЫШКА.