Васіль ТКАЧОЎ: ПРА ВАЙНУ

Источник материала:

Не, я не хадзiў тады яшчэ нават у школу, калi ў нашай вёсцы зрабiлi брацкую магiлу, а потым паставiлi на ёй помнiк салдату. Я, вiдаць, быў яшчэ у той час зусiм малы, бо не помню нават зусiм таго дня. Помню толькi, што помнiк той з'явiўся перад маiмi вачыма неяк адразу, нечакана, не было не было яго, i раптам — вось ён перад табой: глядзi, хлопчык, гэта салдат. Чаму ён такi вялiкi i суровы — даведаешся пазней. Гэта цяпер я разумею, што ў жыццi чалавека настае той момант, калi ён нешта заўсёды пазнае i запамiнае ўпершыню.

Хадзiў, вядома ж, каля таго помнiка я i раней, калi, мабыць, мама вадзiла мяне яшчэ за руку, а мо я трымаўся за яе падол. Хоць помнiк i быў, але я не бачыў яго — не бачыў так, як трэба было бачыць: не дарос. Усяму, сапраўды, свой час. А ўжо калi быў вучнем, мы штогод прыходзiлi да помнiка ў Дзень Перамогi, нехта са старэйшых абавязкова расказваў пра вайну, а мы чыталi вершы — таксама пра вайну. Даверылi i мне аднойчы прачытаць на памяць верш, аднак я схiбiў, не дачытаў яго да канца: расплакаўся. Мяне супакоіла настаўнiца Вольга Кандратаўна i выцерла мне сваiм насавiком слёзы. Я даў сабе слова больш не пускаць слязу, калi буду чытаць зноў верш на наступны год, але мне не далi больш яго, — нi на наступны год, нi пазней. Былi ў нас чытальнiкi, якiя не плакалi. Яны i дэкламавалi. Няхай. А я тым часам, пакуль яны расказвалi, чытаў прозвiшчы салдатаў, што былi выбiты на помнiку, i мне так iх было шкада, што я румзаў яшчэ мацней, але ўсе глядзелi на таго, хто чытаў верш, i мяне не заўважалi. Гэта i добра, што не заўважалi: няма чаго выстаўляць слёзы напаказ.

Помнiк добра быў вiдаць з акна нашай хаты, i я, калi рабiлася сумна, падоўгу глядзеў на салдата. І хоць ён адвярнуўся ад мяне i я бачыў толькi шырокую спiну, я ўсё адно бачыў яго вочы, i так шкадаваў, што глядзiць ён унiз, нiяк сабе пад ногi, а мне вельмi хацелася, каб азiрнуўся ён на нашу новую школу, на нашу хату, якую пабудавалi мае бацькi замест той, што згарэла ў вайну. Ды багата чаго мог бы ўбачыць салдат, каб павярнуўся: i ферму, i млын, i кузню...

— Ён, сынку, усё бачыць, не хвалюйся, — суцяшала мяне мама, калi я сказаў ёй пра тое, што непакоiла.

Хоць я i не разумеў, як ён бачыць, калi стаiць спiнай да ўсяго, але пагаджаўся з мамай: мамы ўсё ведаюць. Ды i не толькi мамы — таты таксама, а калi паслухаць майго, то без яго б i зусiм не было брацкай магiлы. Не раз i не два апавядаў ён мне, калi трохi падрос, як збiралi яны, вяскоўцы, косцi дзе толькi можна было i звозiлi на пагорак, дзе меркавалася быць брацкая магiла. За вёску iшоў цяжкi бой, шмат было забiта салдатаў, i самi ж салдаты хавалi тых, хто загiнуў. У iх, аказваецца, была свая пахавальная каманда. Але калi iм там было глыбока капаць ямкi, i калi прайшоў час, дажджы i веснавыя ручаiны размылi паграбеннi. I яшчэ плугi, калi пачалi апрацоўваць людзi зямлю, пачалi натыкацца на косцi.

— У нас тады спрэчка адбылася, — прыгадваў тата, — па такiм пытаннi. Траплялiся i конскiя косцi, iх звозiлi разам... I хацелi таксама закапаць з салдацкiмi: маўляў, i яны ж, конi, ваявалi, як i людзi... Няхай побач спяць людзi i конi. Чубiлiся ажно. Але перамаглi тыя, хто быў толькi за салдатаў. Конскiя косцi пахавалi асобна, за вёскай. Правiльна, безу- моўна, зрабiлi. А ты як думаеш?

Я тады, вiдаць, толькi пашкадаваў, што коням не ставяць помнiкаў.

q q q

— Хавошка i Наталля iдуць ужо да сваiх хлопцаў, — мама паглядзела ў акно i ўбачыла на дарозе, што цягнулася пад горку, жанчын, якiя з вузельчыкамi нетаропка падымалiся да помнiка. — На спатканне. Нешта сёння раней, чым заўсёды— Яны кожны год на 9  мая прыходзяць. Ранiцай, перад школьнiкамi...

Я прыехаў з горада, дзе сёння жыву i працую, i мама частуе мяне дранiкамi. Ужо прайшло шмат часу з таго дня, калi я чытаў першы i апошнi раз верш каля помнiка. Помнiка з акна ўжо даўно не вiдаць — яго атулiлi дрэвы. Памёр тата. Пра вайну ён мне нiчога не расказваў, хоць я i прасiў яго, бо ён, вiдаць, быў такi плакса, як i я, а толькi неяк прызнаўся, што яму, калi вярнуўся дамоў, было сорамна хадзiць па вёсцы: з усiх яго аднагодкаў адзiн ён уцалеў, i таму яму здавалася, быццам маткi i жонкi забiтых глядзяць яму заўсёды ўслед з дакорам, нялюба. "Як жа так?! Нашых няма, а ён, гляньце, шпацыруе! Няйначай, у кустах недзе хаваўся?" А, можа, тата памыляўся? Хутчэй за ўсё, так. Хоць людзi, вядома ж, зайздросцiлi маёй мацi: без мужчыны пасля вайны ой як цяжка, ой як гаротна, нявыкрутна было жанчынам у вёсцы!..

Я таксама паглядзеў у акно, Хавошка (калi малая была, то картавiла, пытаючыся ў бацькоў: я хавошая?) i Наталля былi ўжо амаль каля помнiка. Так iшлi яны i тады, калi я, зусiм яшчэ маляўка, пракраўся ўслед за iмi да помнiка, схаваўся ў кусце бэзу, сядзеў, не дыхаючы: мне карцела ведаць, што будуць рабiць там жанчыны. Яны ж расклалi на хустцы ежу, запомнiў толькi, што былi там чырвоныя яйкi, селi перад хусткай на мурог, налiлi ў чаркi самагонкi з нейкай трафейнай зялёна-сiняй бутэлькi: дзве для сябе, дзве — для сваiх мужоў, якiя не прыйшлi з вайны. Паднялi свае чаркi.

— За вас, хлопчыкi, — сказала Хавошка. — Чуеце вы там нас хоць цi не?

— Вядома ж, чуюць, — больш упэўнена прамовiла Наталля. —  Як гэта не чуюць? Чуюць, яны чуюць нас, дзеўка!..

Хавошка нiчога не адказала, а працягвала гаварыць далей:

— Прыйшлi вось мы з Наталляй вас праведаць. Заадно i пагаманiць, пра сваё жыццё расказаць.

— А, можа, пра наша жыццё не трэба? Няхай спяць яны спакойна там... пад зорачкай, — насупiлася Наталля.

Хавошка на гэты раз не пагадзiлася:

— А каму ж нам тады яшчэ расказаць, як не iм? Ды i навошта тады iшлi сюды? Слёзы свае паказаць хiба толькi?.. Навошта iм нашы слёзы?

Наталля змоўчала.

— Жывём мы добра...

— Так-так-так, — гэтыя словы Хавошкi спадабалiся Наталлi, яна затрэсла галавой, падбiла пасмачку валасоў пад чорную хустку.

— Жывём мы добра, — паўтарыла тое ж самае Хавошка. — Вось i Наталля пацвярджае...

— Пацвярджаю. А як жа.

— Сёлета разжылiся на пар- сючкоў, я i Наталля. Без тлушчу цяжка, адна бульба ў рот не лезе. Яшчэ каб кароўка была, то i зусiм бы гора не ведалi. Нам бы хоць адну на дваiх...

— Скажы, скажы майму, што Васiлёк ужо ўлетку працаднi зарабляе ў калгасе — каня водзiць, — папрасiла Наталля.

Хавошка надзьмулася:

— А сама хiба не можаш? "Скажы Хавошка, папрасi Хавошка". Я памаўчу, кажы ты.

Наталля не адразу пагадзiлася, але ўжо калi набралася смеласцi, рашучасцi, сказала радасна i гучна:

— Мiкола, а Васiлёк наш каня водзiць, хлеб зарабляе!

I расплакалася. Хавошка пачала яе супакойваць, але, здагадаўшыся, што не дасць ёй рады, працягвала далей:

— Жыта сёлета кусцiцца хораша, снапы павiнны быць добрыя, то найму людзей, няхай хатку перакрыюць. Печ яшчэ тая, што пры табе зроблена была, Пятро. А што ёй, печы, зробiцца? На яе не капае, цячэ толькi тая страха, што выходзiць на двор. Сыночка нашага назвала Пецькам, у гонар цябе...

— Ты яму ўжо пра гэта гаварыла сто разоў, — папракнула, але не з дакорам, Наталля. — У мяне ўжо рука замлела чарку трымаць. Давай, скажы што-небудзь, ды выпiць пара.

— Скажу. За вас, хлопцы. Каб мяккай была вам чужая зямелька.

Жанчыны выпiлi, памаўчалi.

— Ты, Наталля, перапынiла мяне, але ж я не сказала, што Пецька вучыцца ў трэцiм класе, — цiха прамовiла Хавошка. — Той раз гаварыла, што ў другiм..

— Ну, калi толькi так...

— Не пашанцавала нам, сяброўка: без мужчын засталiся.

— Так, так. Без мужчын.

— Нi чужых, нi сваiх... А трэба ж жыць. Хочацца жыць...

— Iншы раз, табе прызнаюся, я Мiколкаву сарочку нюхаю, яна яго потам пахне. Не памыла, так i ляжыць, як з сябе зняў. Добра, што не дакранулася да яе адразу, тады ж, як на вайну забралi. Усё рукi не даходзiлi.

— Тады ўсё валiлася з рук, — падтрымала Наталлю Хавошка. — Ну што, дзеўка, цi не пара нам? А то вунь — чуеш? — школьнiкi ў горан дзьмуць i барабаняць... Скора будуць... Прыбраць трэба скацёрку... Ды пастаiм, паслухаем школьнiкаў... Там i Пецька мой...

— I мой Васiлёк прыфранцiўся ў новыя парткi i сандалеты... Сам на сябе зарабiў... Давай, давай, маладзiца, прыбiраць... Затыкнi бутэльку, затыкнi, каб не вылiлася смала тая. Можа, Мiтрафан з гармонiкам прыйдзе, як той раз. Тады зноў пасядзiм пасля дзяцей, песнi паспяваем для сваiх хлопчыкаў...

Калi падрос, мне было сорамна, што я сядзеў у кусце i падслухоўваў салдацкiх удоў. А тады я радаваўся, што чуў яшчэ нешта пра вайну... Слухаў i радаваўся... Цi не блазнюк, га?

q q q

На школьным двары было людна. Дзяўчаткi старэйшых класаў рвалi кветкi на клумбах, рабiлi букеты i ўручалi iх кожнаму ахвотнаму. А такiх было многа. Iван Iванавiч, дырэктар школы, больш займаўся тым, што не адпускаў ад сябе кiраўнiка групы пiянераў, якiя прыехалi з Эстонii на свята: тут, у брацкай магiле, пахаваны iх зямляк. Прыехалi яны ўчора, засветла, таму паспелi пазнаёмiцца з вёскай, пабывалi i каля помнiка, а начавалi па хатах: ахвотных прыняць "iнастранцаў" знайшлося шмат. Аднак на другi дзень па вёсцы папаўзлi чуткi, што гэтая замежная малеча паводзiць сябе з пагардай, грэбуе ежай, фыркае, не падабалiся iм нават прасцiны ў асобных гаспадароў; хаця прасцiны як прасцiны, ежа як ежа.

Аднак на школьным двары было не да гасцей, кожны займаўся сваёй справай. Настаўнiк гiсторыi i стваральнiк музея баявой славы Мiкалай Кiрылавiч паказваў месца кожнаму класу, дзе той павiнен стаяць, пацiкавiўся, цi ўсе, каму трэба выступаць, гатовы. Упэўнiўся: усе. Крыху ў баку ад дзятвы стаяў Мiтрафан з гармонiкам, яму якраз ад хаты блiжэй праз школьны двор да помнiка, таму затрымаўся, рашыў паназiраць за жыццём. А тут i каманда: "На пра-ву! Шагам-арш!.." — каманду падаў гiсторык, ён тут кiраваў парадам, а дырэктар i госць з Эстонii пайшлi да брацкай магiлы наперадзе, трымаючы ў руках кветкi. За iмi — гарнiст i барабаншчык, а там i ўсе.

Мiкалай Кiрылавiч iшоў збоку, наглядаў, каб калона не дужа расцягнулася. Хаця калонай назваць вучняў гэтай невялiчкай, памiраючай школкi, якiх спрасаваў у адно цэлае гiсторык, можна было толькi з вялiкай нацяжкай: у класе засталося па сем-восем чалавек, аднак усе хлопчыкi i дзяўчаткi iшлi да брацкай магiлы з вялiкай гордасцю, з адчуваннем сваёй значнасцi i годнасцi ў гэтым свяце, да якога рыхтавалiся не адзiн дзень.

— Падцягнуцца-а! — папрасiў голасам ротнага старшыны гiсторык, i калi дзецi падцягнулiся, падабралi нагу, то было вiдаць, што Мiтрафан з гармонiкам значна адстаў...

Але ён стараўся, як мог, тэпаць услед за ўсiмi кiрзовымi чобатамi.

q q q

Тупаценне дзiцячых ног было далёка чуваць. Калона iшла пад гукi горна i дробны стук барабана.

— Ужо блiзка, — падняла галаву ў бок дарогi, што вяла ад школы, Хавошка. — Дзе гэта нам, дзеўка, тут стаць так, каб нiкому не перашкаджаць? Каб не таптацца пад нагамi... Давай выйдзем за агародку, ага?

— Ага. Давай. Пачуем, што будуць казаць. Не глухiя.

Неўзабаве калона была ўжо каля помнiка, не прымусiў сябе доўга чакаць i Мiтрафан, ён стаў побач з Хавошкай i Наталляй, павiтаўся, а потым, бы незнарок, адным вокам зазiрнуў у клуначак, якi трымала Наталля: там у шчылiнку каля вузельчыка ўбачыў рылца бутэлькi, задаволена хехекнуў i папрасiў тых не разыходзiцца пасля ўсяго. Хаця пра тое ж самае яго хацелi папрасiць i жанчыны. Жаданнi супалi, i яны, навастрыўшы зрок, пачалi глядзець, што робiцца каля помнiка. Разгледзелi госця з Эстонii, звычайны дзядзька, толькi што белавалосы, мае такiя ж белыя вусы. Такiх дужа белых у нас няма. А калi з iм пазнаёмiлi i далi яму слова, то ён пачаў гаварыць з вялiкiм акцэнтам.

— Не варушыся, а то не разбярэш, што ён кажа, — папрасiла Наталлю Хавошка.

— Нейкая драбяза за нагу ледзь не ўкусiла... Прэч, гадасць!.. Прэч!..

— Цярпi. Не тое цярпелi.

А госць з Эстонii, хоць i з акцэнтам, гаварыў узрушана, пранiкнёна; ён пахвалiў вяскоўцаў, што тыя добра даглядаюць брацкую магiлу, у якой знайшоў вечны спачын i iх зямляк, запрашаў у госцi. У адказ выступiў Iван Iванавiч, падзякаваў, што прыехалi яны з далёкай рэспублiкi, падзякаваў за памяць пра земляка. Ад мясцовых ветэранаў слова трымаў Мiкалай Сеўчанка, той кожны раз, калi выступае перад дзецьмi ў школе цi тут, на брацкай магiле, расказвае, як ён, зусiм малады салдат, трапiў у акружэнне, доўга прабiраўся разам з аднапалчанамi да сваiх цi, у крайнiм выпадку, да партызанаў, а, падкрэслiваў гэта ён асаблiва, калi пад самым носам з'яўлялiся раптоўна фрыцы, па некалькi гадзiн тады сядзелi яны ў балоце па самае падбароддзе ў рыжай вадзе, а на галаве былi звычайныя зрэзаныя рыдлёўкамi купiны: так маскiравалiся. Не варухнуцца.

Iван Iванавiч паглядзеў на людзей, а iх сабралася ўжо даволi многа, адшукаў позiркам Мiтрафана, падаў знак рукой, каб той падышоў да яго. Гарманiст паслухаўся.

— Таварышы! — Iван Iванавiч вытрымаў паўзу, нiбыта падбiраючы словы. — Усе вы ведаеце нашага Мiтрафана Дзям'янавiча, выдатнага гарманiста, цудоўнага чалавека. У вайну ён быў зусiм хлапчуком, толькi-толькi паехаў у горад вучыцца ў рамеснае вучылiшча... на зваршчыка... Так, Мiтрафан Дзям'янавiч? На зваршчыка?

Мiтрафан кiўнуў.

— А там яго напаткала вайна. На фронт не бяруць — узрост не той, трэба падрасцi трохi. I па дарозе ў сваю вёску хлопца паймалi немцы. Так ён апынуўся ў канцлагеры...

— Прабачце, Iван Iванавiч, я не ў канцлагеры быў, я працаваў на руднiку, — паспяшаўся паправiць дырэктара Мiтрафан.

Зрабiлася цiха-цiха, нават можна было пачуць тую драбязу, што гула-звiнела на ўсю моц, якая, вiдаць, i хацела хвiлiнамi раней даставiць Наталлi лiшнi клопат.

— Пра вайну раскажыце нам, Мiтрафан Дзям'янавiч.

Мiтрафан, падалося, збянтэжыўся. Так, так. Яму — пра вайну? Не, нiколi. Ён жа не бачыў вайны. Пра што ж расказваць, калi няма пра што? Навошта ж хвалiцца тым, чаго не было? Наплесцi, вядома ж, можна бочку арыштантаў, як некаторыя рабiлi, але дзе ж тады сумленне? Не, не, не ў яго характары такое, i не прасiце, людзi добрыя!..

Так i сказаў дырэктару:

— Я ж не быў на вайне... Даруйце... Прабачце... Калi што не так...

Не менш чым хвiлiнай раней Мiтрафан, разгубiўся i сам дырэктар. Ён паглядзеў спярша на людзей, i тыя не маглi не заўважыць, што адчувае сябе Iван Iванавiч крыху нiякавата, аднак потым быццам знайшоўся i папрасiў Мiтрафана сыграць для ўсiх франтавую мелодыю. На выбар. Пачуўшы пра такую просьбу, у Мiтрафана засвяцiўся твар, а неўзабаве пальцы пабеглi па гузiках гармонiка... Ён iграў i спяваў:

I непрыкметна Мiтрафану пачалi падпяваць. Спярша дырэктар, потым госць з Эстонii, гiсторык, калгаснiкi, школьнiкi.

Хавошка лёгенька, нiбы забаўляючыся, варсанула у бок Наталлю, а калi тая зiрнула на яе, сказала сур'ёзна i патрабавальна:

Над вёскай плыла песня:

Цi тое ад таго, што жанчыны перад гэтым выпiлi па кроплi, цi з якой iншай нагоды, але iх галасы вылучалiся ў гэтым стыхiйным людскiм хоры... Нават Мiтрафан прыцiшыў свой барытон: бяжыце, бяжыце наперад, дзеўкi, няхай ведаюць усе, што вы ёсць, што жывяце, не скарылiся нягодам... Я ўжо за вамi буду. Так i быць.

q q q

Каля помнiка неўзабаве зрабiлася цiха. Свята пакацiлася ў бок школы. Дзецi, расчуленыя ад убачанага i пачутага, расслабiлiся, пачалi дурэць: вядома ж, iм хацелася паказаць гасцям з Эстонii, што яны дома героi, а не абы-хто. Iм нiхто i не рабiў заўваг. Няхай пацешацца. Сёння — можна. Сёння такi дзень, калi, кажуць, i генералы штурхаюцца. Беспарадкава нехта калацiў палачкамi па барабане, а ў горан таксама хацелася падзьмуць кожнаму, таму даносiлася сюды, да помнiка, нейкая бяссэнсiца.

Для госця з Эстонii святочны стол накрыла жонка Iвана Iванавiча, iх дамок на тэрыторыi школы, туды ж запрасiлi i гiсторыка Мiкалая Кiрылавiча, але ён спаслаўся, што пакуль не можа, трэба прасачыць, каб у школьнай сталоўцы дзецi былi накормлены i напоены. "Я хутка! Пакуль вы там тое ды сёе, i з'яўлюся. На мяне не глядзiце". Iван Iванавiч здзiвiўся: "Хiба там няма каму прасачыць?" — "А, i праўда!"

Каля помнiка засталiся Хавошка, Наталля i Мiтрафан. Жанчыны зноў расклалi на абрусе ежу, паставiлi пачатую бутэльку гарэлкi — гэта раней, калi былi маладыя, прыносiлi яны сюды самагон, цяпер яны гэтым не займаюцца: ёсць, дзякаваць Богу, за што купiць з заводскай этыкеткай. Мiтрафан коса паглядзеў на спакусу, папытаў:

— I колькi ўжо год вы сюды прыходзiце, бабы?

Хавошка i не прыгадвала:

— А мне здаецца, што я тут i жыву. Пра Наталлю не скажу. Наталля, а ты?

— Кожны год прыходзiм. Цi ж ты не ведаеш, Мiтрафан? — напаўняючы чаркi, сказала Наталля.

Мiтрафан уздыхнуў:

— Вам, бабы, помнiк таксама трэба паставiць. За вернасць.

Утварылася паўза, i яе нарэшце пастарался запоўнiць Хавошка:

— Не трэба нам помнiк, Мiтрафан. А каб мужчына падвярнуўся варты майго, i выйшла б. Крывiць душой не стану. Хацелася мужыка. Але не было за каго ўчапiцца. Ды i ты вось на гармонi толькi рыпаеш, больш нiчога не заўважаеш... А цяпер ужо позна. Што ўжо цяпер? Хаця пагаварыць можна, i тое весялей. Асаблiва ўзiмку. З катом усё жыццё i прагаманiла. З кароўкай. Цяпер вось — з казой... Так i жыву.

— Давайце вып'ем, — падняла сваю чарку Наталля.

Мiтрафан падаў чарку Хавошцы, якая неяк паводдаль ад "стала" ўладкавалася на мурагу, затым узяў сваю чарку, цiха сказаў:

— За вашых мужыкоў, бабы. За ўсiх, хто спiць у гэтай брацкай магiле. За ўсiх!..

Выпiлi. Пачалi закусваць, i Мiтрафан раптам заплакаў. Жанчыны гэта заўважылi, здзiўлена пераглянулiся. Што гэта з iм? Мужчына крадком змахнуў слёзы, сам, не чакаючы, пакуль здагадаецца пра гэта Наталля, напоўнiў сваю чарку, далiў жанчынам, якiя амаль не дакранулiся да гарэлкi, падняў пiтво, паказаў усiм сваiм выглядам: давайце, жанчынкi, моўчкi вып'ем, хопiць слоў, колькi iх было слоў, а карысцi! Каб жа яны, словы тыя, ды спраўджвалiся!.. Не ўстануць... Не падымуцца... Не вернуцца... Хоць крычы, хоць плач... Хоць што!..

На вачах Мiтрафана зноў блiшчэлi слёзы.

— Мiтрафан, з чаго б?.. — Хавошка паказала на ягоны твар.

Не ўсё, не ўсё жанчыны ведаюць пра вайну.

q q q

Мiтрафану Нямеччына ўспамiнаецца часцей, чым што. Асаблiва часта прыходзiць яна ў сны, i тады ён радуецца, што прачнуўся сярод ночы, хоць i разумее, што больш не засне. А сам пасля варочаецца ў ложку з боку на бок, на спiне ён зусiм спаць не можа: пасля руднiка аслаблi лёгкiя, на спiне задыхаецца.

I вось цяпер, каля помнiка, Хавошка зачапiла тое, чаго ён больш за ўсё баяўся на свеце, хаця i здагадваўся, хаця разумеў, што людзi не дурнi, усё ведаюць, чаму не пабраўся ён нi з кiм шлюбам, так i пражыў бабылём Тым больш — гарманiст, тым больш — высокi, шырокi ў касцi, прыгожы чалавек.

Гадоў колькi таму да яго прыязджаў з суседняй вёскi ягонага веку дзядзька, як яго зваць-велiчаць, у вёсцы нiхто не цiкавiўся, а Мiтрафан ведаў гэтага чалавека даўно — з Нямеччыны, калi яны разам эксплуатавалiся немцамi на тым праклятым руднiку. Ён таксама быў не жанаты, i пасля таго, як падзялiлiся яны тым, што хвалявала i непакоiла абодвух, вырашылi з'ездзiць у сталiцу, да дактароў, каб даведацца, чым яны горшыя за iншых мужчын? З'ездзiлi, i даведалiся. Цяпер часта Мiтрафан успамiнае той высокi стол, за якiм ён стаяў i пiсаў па прымусу наглядчыкаў сваю аўтабiяграфiю. Такiя аўтабiяграфii, кажуць, пiсалi i дзяўчаты. А за сцяной быў усталяваны рэнтген, i ягоны прамень забiваў тым часам у гэтых маладых людзей бацькоў i мацярок...

Вельмi шкадаваў пасля Мiтрафан, што яму не хапiла якога года, каб трапiць на вайну. Выжыў бы — ён сказаў бы тады сваё слова пра вайну, выканаў бы просьбу Iвана Iванавiча. Не выжыў — сказалi, мабыць, пра яго нешта iншыя ...

q q q

Як даўно i нядаўна было ўсё гэта!

Я зноў прыехаў у сваю вёску на 9 мая. Паклаў кветкi на кладах да таты i мамы. З акна сваёй хаты, як i раней, доўга глядзеў на брацкую магiлу: да яе нiхто не iшоў. Няма нi Хавошкi, нi Наталлi, нi Мiтрафана. Памерлi Iван Iванавiч i Мiкалай Кiрылавiч. Няма i школы. Некалькiх хлопчыкаў i дзяўчынак возяць у суседнюю вёску, там сярэдняя школа. Наша васьмiгодка згарэла ў грубах той, сярэдняй.

Каб жыла мама, яна б мне абавязкова сказала: "Схадзi, сынок, да брацкай магiлы... Падмяцi там, прыбяры... Недзе ж i наш дзядзька Хведар пахаваны... Схадзi, паглядзi, як там..."

Я пайшоў. Узяў што трэба, i пайшоў... А потым да мяне падышоў хлопчык з граблямi, моўчкi пачаў гарнуць у валок леташняе перапрэлае лiсце, а пазней з'явiўся другi хлопчык, трэцi, прыбеглi дзяўчаткi, прытупалi таксама з нейкiм рабочым iнструментам дзве бабулi, якiх я, прабачце, не ведаў, мабыць, прыезджыя будуць.

Яны, вiдаць, таксама пачулi сваiх мацярок, гэтыя людзi. I жывых, i мёртвых.