Печ

Источник материала:

Алесь КАСЦЕНЬ, Вiцебская вобласць

Простыя рэчы

Рэдкi, вiдаць, знойдзецца чалавек, якога не зачароўвае адкрыты агонь. Вось чаму так любiм мы на ўлоннi прыроды пасядзець каля вогнiшча. Вось чаму ў любым сучасным, больш-менш заможным доме цi на дачы абавязкова прысутнiчае камiн, якi служыць, канешне, i для абагрэву, але найбольш для таго, каб проста пасядзець ля яго, паглядзець на палаючае паленне, на адкрыты агонь. (А помнiце, у савецкiя яшчэ часы, калi пра асабнякi ды камiны большасць з людзей i марыць не магла, прадавалiся электракамiны, у якiх спецыяльная падсветка iмiтавала яго — адкрыты агонь?) Вось чаму нярэдка можна сустрэць такi малюнак: палiцца ў звычайнай хаце плiта, а гаспадар адчынiў яе дзверцы, закурыў i задумлiва глядзiць на агонь. Ад нашых папярэднiкаў гэта, ад тых дагiстарычных часоў, калi вогнiшча, якое прыручыў чалавек, стала яму i выратаваннем ад звера, i месцам абагрэву ў непагадзь, i першай патэльняй, якая рабiла мяса больш прыдатным для спажывання.

Блiжэйшыя да нас папярэднiкi прыдумалi унiверсальную рэч, якая служыла стагоддзямi чалавеку, ды i служыць яшчэ шмат дзе ў вёсках. Яе называюць рускай, але дакладней можна было б назваць усходнеславянскай печчу. А ў рускiм фальклоры ёй увогуле надаюцца цудадзейныя сiлы. У казках нашых суседзяў яна здольная i пiрагi сама пячы, i Ямелю па яго i шчупаковаму жаданню да цара вазiць.

У печы таксама можна зачаравана паглядзець на адкрыты агонь. Ды толькi на пачатку яе палення. Бо галоўнае ў печы — яе функцыянальнасць. У печы гатуюцца стравы для людзей, ежа для хатняй жывёлы. Закрытая заслонкай, яна доўга захоўвае iх гарачымi. Пры паленнi i потым, нагрэўшыся, яна ацяпляе хату. I ўвогуле ў традыцыйнай вясковай хаце печ займае самае галоўнае i па памеры самае вялiкае месца. У вядомага беларускага навукоўца пачатку ХХ стагоддзя Аркадзя Смолiча чытаем: «Увайшоўшы ў хату, бачым направа ад дзвярэй вялiкую печ, проста перад дзвярыма — у левым куце абразы, пад iмi стол, вакол стала тапчаны i ўслоны або зэдлi. За печкаю каля правае сцяны стаяць ложкi, робiцца палок i наогул тут спiць сям’я гаспадара».

Але самае бадай што цiкавае i каштоўнае вынаходства чалавека пры вырабе першай печы — ляжак, якi знаходзiцца якраз над яе чэравам i награецца так, што, не падсцялiўшы якi кажух цi матрац, туды i не залезеш. У зiмовую, суровую пару менавiта тут грэюць косцi старыя, тут, намёрзшыся ў час гульнi на марозе, збiраюцца дзецi. Тут своеасаблiвы, прагрэты, утульны, нават у нечым таемны куток хаты.

Ёсць у народнага пiсьменнiка Беларусi Янкi Брыля аповесць «Нiжнiя Байдуны». Каб спрычынiўся Бог да майго лёсу iнакш i я мог бы мець дачыненне да ўкладання падручнiкаў па роднай лiтаратуры, я абавязкова ўключыў бы гэтую аповесць у школьную праграму. Невялiкая па памеры (якраз для школьнага чытання) аповесць умяшчае ў сабе цэлы гiстарычны зрэз — ад канца ХIХ да другой паловы ХХ стагоддзя — жыцця заходнебеларускай вёскi. Побыт вяскоўцаў, людскiя характары, iх лёсы робяць гэту гiсторыю вельмi цiкавай, пазнавальнай i ў той жа час захапляльнай. I над усiм пануе гумар. Глыбiнны, народны, тонка ўбачаны i перададзены аўтарам. Пiшучы гэтыя радкi, успомнiў, што ў той аповесцi вельмi часта згадваецца i печ. Ды i не можа не згадвацца, бо яна ў вясковай хаце — сярод галоўных. Перагартаў старонкi — сапраўды, так i ёсць. Прывяду толькi дзве вытрымкi.

«У Арэся была тады незамужняя дачка Марыля, таксама здаравенная, не вельмi, як i тата, складная. Але ўсяго дзявочага было ў яе нямала. I дабрадушная. Каля яе прыпасваўся суседскi Вiнцучок, дзяцюк нярослы, але спрытны i памаўзлiвы. Сядзяць мужчыны ў Арэсевай хаце зiмою, яшчэ трохi завiдна, гамоняць ды пакурваюць, а Марыля ляжыць на цёплай пячы жыватом, тырчыць сваiм багаццем угару. Усё ў мужчын нiбы перагаворана, а то яшчэ, здаецца, i не ўсё, i хтосьцi кажа, без усялякага на што-небудзь намёку:

— Вiнцучка нешта сёння няма. Няўжо ён з лесу яшчэ не прыехаў?

— Прыехаў, — спакойна i ўпэўнена, як быццам ведаючы гэта, гаворыць Кураўка. I дадае, кiўнуўшы на печ. — Ужо вунь i санi перавярнуў».

У той жа хаце Арэся. Захацелася яму смажанай бульбы. А жонкi з дачкой няма. Падсмажыць i сам.

«Агонь з печы дзядзька Арэсь высунуў у самыя чалеснiкi, ледзь нi на прыпек, — глядзi што вось-вось загарыцца ў комiне сажа. Вядома ж, якi гаспадар,— калi ён той комiн чысцiў.

У хаце некалькi чалавек суседзяў. Блiжэйшы, якому разам будзе i гарэць, Цiвунчыкаў Жмака сядзiць перад агнём, на лаве, i, па сваiм звычаi, старанна абгрызаючы пазногцi, маўчыць. Потым Жмака памалу ўстаў, спакойна ўзяў з лавы вядро з вадою i, таксама спакойна, пляснуў у печ. I бульба скрэбеная туды, i апонаўка з трыножкаю следам. Жмака спакойна паставiў на лаву вядро, памалу сеў амаль каля яго — i зноў свае пазногцi ў зубы.

— I ты думаес, сто ўзо вермi разумны? — не менш спакойна спытаўся дзядзька Арэсь. — А я сабе ў момант цасу картопры зноў наскрабу».

Так, у нядбайных гаспадароў, якiя не глядзелi за печчу, своечасова не чысцiлi комiна, яна выклiкала немалую небяспеку. Усё-такi адкрыты агонь. Цеплiцца печ — яе так проста адну не кiнеш, ды i малых дзяцей ля яе таксама. I яшчэ адна гаркаватая асаблiвасць. Калi згарала хата — з той цi iншай нядобрай нагоды — то на папялiшчы акрамя асмалкаў i нейкага там абгарэлага жалеззя заставалася толькi печ. Калi ж згарала вёска — то ад яе заставалiся парадкi печаў, з пачарнелымi, выцягнутымi ў неба комiнамi. Вiдаць, бачылi такiя кадры ў ваенных кiнахронiках.

Недзе ў сярэдзiне васьмiдзесятых калектыў рэдакцыi нашай раённай газеты працаваў у падшэфным калгасе. Цi сена, цi салому ўбiралi. Лета было вельмi сухiм i спякотным. I вось над суседняй вёскай Рыбчанi ўзняўся ўгару вялiкi чорны слуп дыму. Пажар. Рэдакцыйны УАЗiк стаяў побач. Ускочылi ў яго, хутка адолелi тыя два кiламетры. Але хату абтушыць было ўжо немагчыма. Нiчога не здолелi зрабiць i пажарныя, якiя хутка прыехалi з недалёкiх Пастаў. Такая суш — хата гарэла як адно суцэльнае i вялiкае вогнiшча. I праз пару гадзiн толькi печ працягнула ў неба сваю руку-комiн.

Цягнуцца адзiнокiя комiны печаў па вёсках дзе-нiдзе i сёння. I не ад пажараў. Старыя хаты, заняпалыя, без наяўных гаспадароў разбiраюць на дровы. Абвяшчаецца тэрмiн для таго, каб знайшоўся, калi ён ёсць, спадчыннiк, афармляюцца неабходныя дакументы — i на злом. Печ жа з комiнам бурыцца ў апошнi наступ на былое жыллё.

Сёння ў райцэнтры ўжо не знойдзеш ў хаце, хоць яна i на вясковы лад, печы. Замянiлi iх плiты для прыгатавання ежы, у плiтах духавыя шафы, духоўкi, каб гэта ежа даўжэй не астывала. Недзе чытаў, што вынаходцтвам духовак абавязаныя мы яўрэйскiм насельнiкам нашай краiны, а менавiта iх субоце, калi нават гатаваць гаспадынi не маглi. Вось i прыдумалi захоўваць гарачыя стравы ў духавых шафах. Ну а для абагрэву — грубка з кафелю цi галандка, як яе яшчэ называюць у нашай мясцовасцi. Недзе ў сямiдзесятыя гады нават у невялiкiх гарадках модным, да таго ж вельмi надзённым i зручным стала правядзенне ў хатах вадзянога ацяплення. Батарэi, трубы — i ўсё завязана на невялiкi кацёл, якi палiўся вугалем, а то i саляркай. Але потым у гаспадароў такiх катлоў узнiклi немалыя праблемы. Рэзка падаражэлi i вадкае, i цвёрдае палiва. Сёння практычна ўсе жыхары, якiя маюць катлы вадзянога ацяплення, выкарыстоўваюць брыкет. Ён адносна танней за вугаль цi салярку, але ж дае шмат адходаў, пастаянна трэба чысцiць катлы. У Паставы падведзены ўжо прыродны газ. На некаторых вулiцах людзi скааперавалiся i дацягнулi яго да ўласных дамоў. Абыходзiцца гэта, праўда, дарагавата, асаблiва калi ў хаце жывуць пенсiянеры. Але затое выгоды непараўнальныя. Цяпло ў доме рэгулюецца звычайным пераключальнiкам.

Ну а што такое мiкрахвалевая печ — вядома кожнай маладой гаспадынi. Праўда, старыя людзi да такiх штуковiн прагрэсу адносяцца досыць скептычна. «А хто яго ведае, што ў той жалязацы грэе, можа, атам якi цi хiмiя». I тут я з iмi ў нечым пагаджуся. Адно — дастаць гарачую курыцу з мiкрахвалёўкi. I зусiм iншае — выцягнуць чыгун з ёй з гарачай пашчы печы, з дымком, з непаўторным пахам.

Дзякуй Богу, што ты яшчэ не толькi ў музейных экспазiцыях, звычайная печ.