Бярозаўскі кляштар

Источник материала:

Калi нехта думае, што свабодныя эканамiчныя зоны — вынаходства ХХ стагоддзя, то вельмi памыляецца. Свабодныя зоны iснавалi i ў эпоху позняга сярэднявечча. Адна з iх у чыстым выглядзе — Бярозаўскi манастыр картузiянцаў. Калi ўсе навакольныя мяшчане-прадпрымальнiкi мусiлi плацiць спецыяльныя пiцейныя падаткi, то манастыр быў ад iх вызвалены. Таму манахi трымалi ўстойлiвую манаполiю на гандаль гарэлкай. Іх канкурэнцыю не мог вытрымаць нiхто. Манастыр валодаў сямю корчмамi i аўстэрыяй (заезджым домам). I спраўна вёў барацьбу з падпольнымi гандлярамi спiртных напояў, якiя прадавалi свой тавар па цане, нiжэйшай за манастырскую. Барацьба з канкурэнтамi, як правiла, мела поспех. Кляштар доўга быў манапалiстам у справе рэалiзацыi вiна, гарэлкi, пiва i мёду.

Манастыр таго часу — зусiм не тое, што манастыр цяпер. Ён быў магутнай эканамiчнай структурай, а таксама ўплывовым палiтычным, адукацыйным i духоўным цэнтрам. Цяпер ад таго гмаху, загадкавага i страшнаватага для ўсяго навакольнага люду, засталiся рэшткi сцен па перыметры пабудоў ды вежа касцёльнай званiцы ўнутры. Стаяць гэтыя муры на ўскрайку Бярозы, якая i назву сваю атрымала ад каталiцкага манаскага ордэна картузiянцаў. Да 1940 года горад называўся Бяроза-Картузская. Наконт узнiкнення назвы ёсць розныя легенды. Адна з iх нават крыху падобная на анекдот: нiбыта нехта з палкаводцаў, Сувораў, а можа Напалеон, кожны з iх тут праходзiў з палкамi, павесiў на бярозе свой картуз, ды i забыўся на яго. Але гэта, несумненна, байка. Назва ўзнiкла нашмат раней, чым жылi знакамiтыя военачальнiкi.

Вось як расказвае легенда пра ўзнiкненне манастыра ў Бярозе. У даўнiшнiя часы на месцы цяперашняга горада рос бярозавы лес, у якiм бiла шмат крынiц са сцюдзёнай вадой. Аднойчы сюды трапiў сляпы старац з хлопчыкам-павадыром. Калi стары заснуў, хлопчык загуляўся, адышоў убок i заблудзiўся. Бездапаможны чалавек доўга клiкаў хлопчыка, малiўся, прасiў ва Усявышняга заступнiцтва. Потым знясiлены чалавек папiў вады з крынiцы i ўмыўся. I адбыўся цуд! Перад iм адкрыўся свет, ён стаў вiдушчым. Аб гэтым казачным вылячэннi старац стаў расказваць людзям. Пагалоска пайшла па свеце, i дачуўся пра цуд князь Сапега, у якога таксама рос сляпы сын. Куды толькi нi вазiў сына багаты магнат, якiх лекараў i знахароў нi запрашаў, а хвароба не адступала. Хоць невялiкую меў надзею, але прывёз сына ў сонечны бярозавы гай да крынiцы, якой ужо сталi пакланяцца людзi. I зноў адбыўся цуд: да хлопчыка вярнуўся зрок. А ўдзячны i расчулены князь ахвяраваў вялiкiя грошы на манастыр. Гэту легенду прыводзяць у сваiх працах нават навукоўцы, музейныя работнiкi. Яна не пазбаўлена падстаў. У навакольных лясах поўна беластволых прыгажунь. На паўночна-заходняй ускраiне Бярозы з-пад зямлi б’юць крынiцы i даюць пачатак прытоку ракi Ясельды — рачулцы Крэчат. Там, дзе яна пачынаецца, знаходзяцца развалiны старажытнага манастыра.

Будаўнiцтва кляштара i сапраўды фундаваў падканцлер ВКЛ Казiмiр Леў Сапега. Ён сам выбраў гаспадароў будучага манастыра — французскi каталiцкi ордэн манахаў-картузiянцаў. Узвядзенне будынкаў манастыра доўжылася з 1648 да 1689 года. Кляштар паставiлi прыкладна за кiламетр ад тагачаснага мястэчка. Над сценамi ўзвышаўся касцёл Святога Крыжа. Ад храма да нашых дзён захавалася званiца. Былi таксама ўзведзены жылыя карпусы, бiблiятэка, трапезная, шпiталь, аптэка, гаспадарчыя памяшканнi з садам i сажалкай. Усё гэта было абнесена каменнай сцяной з вежамi i каплiцай. Картузiянскi комплекс дзялiўся на дзве часткi. У адной жылi манахi, якiя падтрымлiвалi сувязь з навакольным светам — кiраўнiцтва кляштара, простыя манахi, што выконвалi цяжкую працу, паслушнiкi. А манастырская, так бы мовiць, элiта жыла iзалявана. Гэта звычайна12-16 манахаў-пустэльнiкаў, якiя жылi ў асобных домiках i ўвесь час праводзiлi ў малiтвах i перапiсваннi рэлiгiйнай лiтаратуры. Правiламi ордэна аскетызм iх iснавання быў даведзены да крайнасцi. Так, ежу iм перадавалi праз спецыяльнае зiгзагападобнае акенца, каб пустэльнiк нават не бачыў рукi, якая падае. Толькi ў нядзелю i ў святы яны маглi выходзiць у агульную трапезную, размаўляць i малiцца разам з iншымi. Гэтыя манахi заўсёды насiлi белае адзенне i, вiдаць, адмольвалi душы тых, хто ў сценах кляштара вяршыў справы зусiм зямныя.

Пра манаполiю на гандаль гарэлкай ужо гаварылася. На кляштар працавалi амаль дзве з паловай тысячы феадальна-залежных сялян. Паншчына зiмой была тры днi, а летам — чатыры днi ў тыдзень. Кожны з манастырскiх сялян абавязаны быў аддаваць сваiх сыноў на ўслужэнне, як толькi iм спаўнялася 12 гадоў. У кляштары яны знаходзiлiся да паўналецця. Манастыр актыўна займаўся лiхвярствам i меў стабiльны даход за кошт працэнтаў ад пазык. Манастыр валодаў разнастайнай прамысловасцю: вапнавы i цагельны заводы, працавалi розныя майстэрнi, млыны, тут выраблялi мыла, адзенне. Трымалi нават двух пiвавараў. Манастыр праводзiў кiрмашы восем разоў на год. Асаблiва багатымi бывалi восеньскiя кiрмашы. I ў гэтым сэнсе кляштар, вядома, выступаў рухавiком прагрэсу ў невялiкiм мястэчку, якiм была тады Бяроза.

Бярозаўскi кляштар вызначаўся багаццем i магутнасцю. Акрамя даходаў ад чыста прадпрымальнiцкай дзейнасцi, манастыр атрымлiваў вельмi шмат ахвяраванняў. Багатыя людзi, вiдаць, лiчылi, што iх пахаванне ў сценах манастыра адкрывае вароты ў рай. Таму шчодра завяшчалi вёскi, маёмасць, грошы ў абмен на царства нябеснае. Манастыр мог дазволiць сабе ўтрыманне багатай бiблiятэкi, фармацэўтычнай лабараторыi. Многiя манахi захаплялiся медыцынай, батанiкай, даследчыцкай работай. Але i гэтага аднаго з найбуйнейшых уласнiкаў на тэрыторыi Беларусi не шкадавала гiсторыя. Не раз кляштар рабавалi падчас войнаў. У час Паўночнай вайны тут сустракалiся Пётр I i польскi кароль Аўгуст II. Але амаль адразу пасля той саноўнай сустрэчы сюды прыйшоў з невялiкiм атрадам шведскi кароль Карл ХII. Тры днi шведы рабавалi манастыр i горад, забралi амаль усё золата i срэбра. Рабавалi манастыр i рускiя салдаты Суворава, i напалеонаўскiя ваяры. Але лёс яго вырашыўся пасля паўстання 1831 года. За тое, што кляштар падтрымаў харчамi i грашыма паўстанцаў, яго вырашылi зачынiць, а маёмасць канфiскаваць. Памяшканнi былi перададзеныя ваенным уладам, а тыя распарадзiлiся iмi па-свойму. Сцены пацiху разбiралi. З iх пабудавалi знакамiтыя бярозаўскiя Чырвоныя казармы, у якiх кватараваў 151-ы Пяцiгорскi полк. Пазней казармы ўвайшлi ў гiсторыю як самы жорсткi канцэнтрацыйны лагер на тэрыторыi даваеннай Польшчы. Цяпер у казармах размясцiўся Бярозаўскi гiсторыка-краязнаўчы музей.

Дырэктар музея Любоў Кiватыцкая паказвае цiкавы экспанат — драўляную скульптуру святога, якая у свой час ўпрыгожвала iнтэр’еры манастырскага касцёла. "Усяго, паводле сведчанняў, было 12 скульптур апосталаў, — расказвае Любоў Мiкалаеўна. — Гэтага знайшлi ў лесе мясцовыя жыхары i прынеслi ў музей. Яшчэ аднаго захоўвае вясковая кабета ў сябе дома, таксама знойдзенага ў лясным масiве". Каля сцен кляштара ў розныя часы знаходзiлi рэшткi посуду, манеты, iншыя рэчы. У Бярозе ўжо i нiхто не думаў, што дойдзе чарга да аднаўлення старадаўняга замка картузiянцаў. Але два гады таму было прынята рашэнне аб рэстаўрацыi першай чаргi Бярозаўскага манастыра. Праектна-каштарысную дакументацыю вырабiла прадпрыемства "Брэстрэстаўрацыяпраект". Грошы выдзелены з абласнога i раённага бюджэтаў. Знайшлiся i фундатары. Праўда, працэдуры па пошуку падрадчыка, аб’яўленнi тэндара зацягнулiся. Але нарэшце арганiзацыю, якая зоймецца рэстаўрацыйнымi работамi, знайшлi. Кобрынскае ААТ "Баспорская кампанiя" павiнна з дня на дзень прыехаць на аб’ект i пачаць работу. Цяпер чаргой прадугледжана аднаўленне ўязной брамы кляштара, кансервацыя касцёльнай званiцы i добраўпарадкаванне тэрыторыi. Зараз на ўнутраным двары манастыра, якi акаймляецца сценамi, чысцiню i парадак падтрымлiвае аддзел культуры райвыканкама. А вароты брамы перагароджаны шлагбаўмам, каб не было спакусы аматарам адпачынку з вогнiшчамi i шашлыкамi заязджаць туды прама на машыне.

З Таццянай Старасценкай, супрацоўнiцай аддзела культуры, уважлiва аглядаем земляны вал побач са званiцай. Паводле сведчання старажылаў, ды i музейныя дакументы ўказваюць на тое, што недзе побач была крынiца. Тая, што спарадзiла легенды. Нiчога падобнага на ваду не прыкмячаем. Але старыя людзi кажуць, што яна проста зарасла i схавалася, i яе можна адшукаць. Сыходзiмся на думцы, што пры рэстаўрацыi абавязкова трэба адшукаць i ачысцiць крынiчку. Яна можа стаць душой новага аб’екта.