Ці можна было захаваць Саюз?

Источник материала:

Дваццацігоддзе падпісання Белавежскіх пагадненняў, якія паклалі канец існаванню СССР, у чарговы раз ставіць пытанне, ці можна было (а галоўнае — ці трэба было) зберагчы гэтую краіну ад распаду. Прыхільнікі немінучасці распаду абгрунтоўваюць сваё меркаванне нібыта абуральнай неэфектыўнасцю і нежыццяздольнасцю савецкай сістэмы, якая непазбежна павінна была абваліцца і пахаваць пад сваімі абломкамі краіну. Апалагеты савецкай сістэмы лічаць яе цалкам жыццяздольнай і бачаць у распадзе СССР вынік нешчаслівага збегу абставін і падрыўной дзейнасці знешніх сіл. Ісціна, як і ў большасці падобных выпадкаў, недзе пасярэдзіне.

Разважаючы пра недахопы сацыялізму, звычайна зыходзяць з таго, што спаборніцтва сацыялістычнай і капіталістычнай сістэм праходзіла "на роўных", бо СССР з яго сатэлітамі і капіталістычны Захад валодалі роўнымі геапалітычнымі, фінансавымі, рэсурснымі і іншымі магчымасцямі. У гэтым была пераканана і сама сацыялістычная прапаганда, арыентуючы СССР на "роўную" гонку з капіталістычным блокам. Той просты факт, што СССР першапачаткова знаходзіўся ў пройгрышных у параўнанні з Захадам умовах, у аднолькавай ступені ігнаруюць як апалагеты, так і крытыкі савецкага эксперымента.

Іронія гісторыі заключаецца ў тым, што рэвалюцыйная сацыялістычная дактрына была першапачаткова арыентавана на развітыя індустрыяльныя краіны Захаду, аднак рэвалюцыя "стрэліла" ў адным з найбольш слабых звёнаў капіталістычнай сістэмы — Расіі. Гэтую супярэчнасць добра разумелі і раннія бальшавікі, разглядаючы Расію ў якасці часовага плацдарма для экспансіі сусветнай рэвалюцыі. Аднак кавалерыйскім наскокам узяць капіталістычную цытадэль не ўдалося, і СССР з часовай базы ператварыўся ў апорную краіну сацыялістычнага праекта і ўступіў у схватку "на роўных" з заходнім светам.

Аднак асноўная праблема заключалася ў тым, што да падобнай ролі Расія-СССР была катэгарычна не гатова. У 20 стагоддзе Расія ўвайшла са значна больш нізкімі стартавымі пазіцыямі, чым большасць краін Захаду, нашмат адстаючы ад іх па ўзроўні тэхналагічнага развіцця. Таму, каб вытрымліваць тэхналагічны парытэт з Захадам хоць бы ў ключавых галінах, СССР давялося прыкладаць звышнамаганні, якія выліліся ў жорсткія сацыяльныя практыкі індустрыялізацыі і калектывізацыі.

Першапачатковая тэхналагічная адсталасць была павялічана шматлікімі сацыяльнымі ўзрушэннямі, па эпічным размаху якіх Расія стала адным з сусветных лідараў. Знішчэнне эканамічнай базы і велізарныя чалавечыя страты падчас Першай сусветнай і грамадзянскай войнаў, страты і ахвяры падчас індустрыялізацыі і калектывізацыі, пабуджальным матывам для якіх стала ў тым ліку гонка з Захадам, нарэшце, чарговая хваля разбурэнняў і людскіх страт падчас Вялікай Айчыннай вайны.

Да гэтага варта дадаць, што "сацыялістычны лагер", сфарміраваны пасля Другой сусветнай вайны, быў укамплектаваны краінамі, якія ў найбольшай ступені пацярпелі ад ваенных дзеянняў, і іх аднаўленне ажыццяўлялася ў многім за кошт СССР, які ляжаў у руінах. У сваю чаргу, глабальныя канкурэнты СССР былі прадстаўлены краінамі, на тэрыторыі якіх ці ў прынцыпе не вялося баявых дзеянняў (ЗША), ці маштабы ахвяр і разбурэнняў былі несупастаўныя з савецкімі (краіны Заходняй Еўропы). Міф пра незлічоныя рэсурсныя багацці Расіі/СССР таксама аказваецца моцна перабольшаным, калі ўлічыць цяжкадаступнасць большасці радовішчаў, распрацоўка якіх была пераважна праведзена менавіта ў савецкі перыяд, а таксама тое, якія аб'ёмы рэсурсаў адцягваліся на спаборніцтва з Захадам і падкормку "саюзнікаў"-сатэлітаў.

Спаборніцтва "на роўных" з Захадам і тым больш перамога над ім былі першапачаткова непасільнымі задачамі для СССР, і славутая "неэфектыўнасць" сацыялістычнай сістэмы тут, па вялікім рахунку, ні пры чым. Наадварот, савецкую сістэму варта прызнаць дастаткова эфектыўнай. Нягледзячы на першапачаткова пройгрышныя пазіцыі, на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў СССР усё ж удалося пратрымаць у напружанні групу найбольш развітых і ўплывовых краін свету і пры гэтым дэманстраваць прыкметныя поспехі ва ўнутраным развіцці, выйсці на сусветны ўзровень развіцця ў шэрагу галін (перш за ўсё, касманаўтыка і ВПК, дзе СССР быў практычна на роўных са сваім антаганістам — ЗША). Акрамя таго, СССР зусім не быў "Верхняй Вольтай з ракетамі" і ў пасляваенны перыяд дасягнуў істотнага росту дабрабыту сваіх грамадзян. Па ўзроўні матэрыяльнай забяспечанасці грамадзян СССР так ніколі і не змог наблізіцца да заходніх узораў, такая задача была, у прынцыпе, неажыццяўляльная. Калі ўлічыць разбуральныя катаклізмы першай паловы 20 стагоддзя, а таксама тое, што насельніцтва Расіі ў той час у цэлым жыло значна больш бедна, чым насельніцтва краін Захаду, рост узроўню матэрыяльнага дабрабыту ў пасляваенным СССР ва ўмовах "халоднай вайны" будзе рабіць вялікае ўражанне.

Тым не менш, савецкая сістэма была асуджана — не столькі з-за міфічнай "неэфектыўнасці", колькі з-за непасільнасці задач, якія перад ёй стаялі. Бессэнсоўнасць і бесперспектыўнасць гонкі з Захадам, а таксама стомленасць грамадства ад гэтай гонкі сталі відавочныя да 1980-х гадоў. Аднак знайсці выйсце з гэтага тупіка савецкае кіраўніцтва было не ў стане...

Існаванне СССР як пільнага крытыка капіталістычнага свету падтрымлівала апошняга ў тонусе, вымушаючы шукаць новыя рэсурсы з мэтай падтрымання ў грамадзянах упэўненасці ў перавагах гэтага ладу. Не выключана, што знікненне гэтага грознага крытыка-ворага стала адной з прычын скочвання ў сучасны крызіс. У той жа час, распад СССР не толькі дыскрэдытаваў сацыялістычную ідэю як такую, але і на дастаткова доўгі час парадзіў веру ў безальтэрнатыўнасць капіталістычнага ладу і блакіраваў развіццё якіх-небудзь альтэрнатыўных сістэм светапогляду і мадэляў светаўладкавання. Як вынік, пратэстныя настроі, якія працягвалі ўзмацняцца па меры нарастання крызісных з'яў, не здабылі належнага канцэптуальнага афармлення, застаўшыся на ўзроўні разрозненых, слаба арганізаваных успышак гвалту. Рух антыглабалізму, які з'яўляецца найбольш паслядоўным выразнікам пратэстных настрояў у сусветным маштабе, так і не змог выпрацаваць нейкай выразнай пазітыўнай праграмы, застаўшыся рухам голай крытыкі і адмаўлення, пра што сведчыць і прыстаўка "анты" ў яго назве.

Усевалад ШЫМАЎ, кандыдат палітычных навук, дацэнт кафедры паліталогіі БДУ.