Як аўтарская "Купалінка" стала народнай песняй?

Источник материала:

Адным з найбольш папулярных i па сёння зборнiкаў беларускiх песень з’яўляецца "Анталогiя беларускай народнай песнi", складзеная Генадзем Цiтовiчам, выдадзеная ў 1968 годзе. У падраздзеле "Каляндарна-абрадавыя песнi" раздзела "Песнi дасавецкага перыяду" пад № 39 змешчаная славутая беларуская "Купалiнка". "Напеў навейшага паходжання, аб чым гаворыць яго iнтанацыйная пабудова, якая адрознiваецца ад традыцыйнай мелодыкi купальскiх песень, i многагалоссе", — сцвярджаецца ў каментарыях складальнiка. Пазначаная i крынiца публiкацыi: "Песнi беларускага народа". I ў "Анталогii", i ў зборнiку "Выбранае" 1959 года выдання, дзе ёсць каментарыi самога Генадзя Цiтовiча, змешчаны мiнiмум пашпартных звестак аб напеве. Адзначана толькi, што песня запiсаная Уладзiмiрам Тэраўскiм у Чэрвеньскiм раёне Мiнскай вобласцi.

Цiкава параўнаць гэтыя звесткi са звесткамi "Зборнiка купальскiх i жнiўных беларускiх песняў", якi быў выдадзены кампазiтарам Мiколам Шчагловым. Сярод трыццацi нумароў зборнiка змешчаныя 26 апрацовак укладальнiка, дзве — Туранкова i адна апрацоўка Прохарава. Дзевятым жа нумарам пазначаная "Купалiнка" — вядомы ўсiм напеў, але з невялiчкiм адрозненнем у тэксце — з музыкай... Уладзiмiра Тэраўскага!

Уладзiмiр Тэраўскi адзiн з тых асобаў, якiя стаялi ля вытокаў стварэння нацыянальнай оперы i нацыянальнай музычнай школы. Тэраўскi — колiшнi ўдзельнiк славутага хору Агрэнёва-Славянскага. Але ён стаў стваральнiкам першых нацыянальных хароў. Сам дырыжыраваць харамi Тэраўскi пачаў яшчэ ў 16—17-гадовым узросце. Iм быў арганiзаваны першы беларускi хор яшчэ перад Першай Сусветнай вайной, у лiпенi 1914 г. Славуты беларускi хор пад кiраўнiцтвам Уладзiмiра Тэраўскага ўваходзiў у склад Першага таварыства беларускай драмы i камедыi, Дзяржаўнага тэатра БНР, Беларускага Савецкага тэатра, а таксама выступаў самастойна. "Можна адзначыць, зусiм не хвалячыся, што гэткiм знамянiтым хорам магла б гардзiцца любая нацыя, — адзначаў Змiтрок Бядуля яшчэ ў 1920 г. — Пан Тэраўскi — мастак, самародак. Чары i гармонiя беларускiх народных песняў захапiлi яго душу. Добра ведаючы дух нашых мелодыяў, ён iх стылiзуе так, як лепей не трэба. Апроч таго, ён сам вельмi ўдачна пiша новыя песнi ў беларускiм характары".

Частка гэтых стылiзацый i "новых песень у беларускiм характары" , якiя стварыў Тэраўскi, былi надрукаваныя iм у зборнiках "Беларускi сьпеўнiк" 1921 года, у "Беларускiм лiрнiку", якi быў выдадзены ў Берлiне ў 1922 годзе, i ў "Вайсковым зборнiку", якi выйшаў у Мiнску ў 1926 годзе. Уладзiмiр Тэраўскi ствараў свае "новыя песнi" не толькi на словы вядомых паэтаў i драматургаў, такiх, як Купала, Дунiн-Марцiнкевiч, але i на традыцыйна народныя тэксты. Але важнасць i колькасць зробленага Ўладзiмiрам Тэраўскiм на нiве стварэння нацыянальнага музычнага рэпертуару не ўратавалi яго ад пераследаў i рэпрэсiй. Выхад у свет другога з адзначаных спеўнiкаў Тэраўскi сустрэў ужо за кратамi смаленскай турмы. На такое пакаранне быў зменены папярэдне вынесены яму "за антысавецкую дзейнасць" прысуд да расстрэлу.

Пад рэпрэсii трапiлi тады не толькi асоба, але i некаторыя творы кампазiтара, найперш ягоны "Ваяцкi марш".

Дарэчы, у 1922 годзе была створана арганiзацыя, якая аб’яднала ў сваiх руках усе вiды савецкай цэнзуры — Галоўнае ўпраўленне па справах лiтаратуры i выдавецтваў, у Беларусi — Галоўлiтбел. Паказальным для дзейнасцi гэтай арганiзацыi з’яўляецца, да прыкладу, рашэнне Галоўлiтбела ад 29.11.1932 г. "об изъятии из продажи и музыкальных библиотек народных песен с нотами "А ў бары, бары", "А ў лесе, лесе", "Мужык жыта прадае", а также песен на слова Янкi Купалы "Лiсты валяцца", "У iмгле" и Максима Богдановича "Як прыйшла я на ток малацiць".

Калi так палохалi ўладу песнi, то, напэўна, баялася яна i асобаў, якiя гэтыя песнi стваралi, любiлi, збiралi. I ўсё было зроблена для таго, каб была знiшчана памяць аб многiх значных аўтарах. У тым лiку — памяць пра Тэраўскага. Яго iмя перасталi звязваць з "Купалiнкай". Песня рэпрэсаванага аўтара стала лiчыцца народнай.

Пасля афiцыйнай рэабiлiтацыi Ўладзiмiра Тэраўскага прайшло ўжо больш за паўстагоддзя. Але аўтарства вядомага напеву вярталася нашмат цяжэй. Напэўна, з-за таго, што насамрэч традыцыйны, фальклорны тэкст песнi быў вельмi ўдала стылiзаваны яшчэ адным рэпрэсаваным дзеячам нашай культуры — Мiхасём Чаротам. Адной з найбольш вядомых яго творчых прац была блiскуча пастаўленая Еўсцiгнеем Мiровiчам у 1921 годзе музычная драма "На Купалле". Тэкст яе доўгi час лiчыўся страчаным i толькi ў 1982 годзе быў адноўлены па памяцi колiшнiмi ўдзельнiкамi пастаноўкi К. Кулаковым i К. Пуроўскiм, ён быў надрукаваны ў часопiсе "Полымя". Менавiта там мы знойдзем арыгiнальны варыянт тэксту "Купалiнкi".

Бо "Купалiнка" была ўсяго толькi адным з нумароў гэтае сапраўды народнае драмы, аўтарамi якой сталi Мiхась Чарот i Ўладзiмiр Тэраўскi. Па падлiках таго ж Пуроўскага, спектакль "На Купалле" адно толькi ў 1920-я гады вытрымаў ажно 432 паказы!..

На сёння музычная драма Чарота — Тэраўскага заслужана прызнаецца за вяршыню музычнай творчасцi кампазiтара.

Аб тым, што "Купалiнка" была створаная Ўладзiмiрам Тэраўскiм спецыяльна да п’есы М. Чарота, адзначалася ў нарысе Юўчанкi "Музыка ў пастаноўках драматычных тэатраў" у 1993 годзе. "Купалiнка" Тэраўскага згадваецца ў артыкуле Святланы Берасцень — у апiсаннi "Зборнiка купальскiх i жнiўных беларускiх песьняў" Шчаглова.

I ўсё-ткi яшчэ i праз 15 гадоў пасля гэтых публiкацый аўтарства "Купалiнкi" застаецца, на жаль, схаваным ад грамадскасцi. Няхай прагучыць нарэшце ўголас iмя аўтара гэтае славутае песнi — Уладзiмiр Тэраўскi.

Максiм IЎКIН.