Калыска

Источник материала:

Відаць, кожны свядомы беларус хоць аднойчы пабываў у Вязынцы (на рацэ, якая таксама называецца — Вязынка), тым месцы, якое звязана з дзяцiнствам Янкi Купалы. Хата тая мае некалькi вянцоў ад сапраўднай, а ў хаце створана абстаноўка тагачаснай пары, канец ХІХ стагоддзя. I вось памятаеце — калыска. Так, у той хаце вiсiць калыска. У ёй, напэўна ж, не люлялi паэта. Калыска ў музей прынесена з якой-небудзь вясковай хаты. Збiральнiкi фiлiяла купалаўскага музея абыходзiлi навакольныя вёскi, сябравалi i дружбiлiся з iх жыхарамi, бралi-пазычалi, а то i куплялi патрэбнае, тое, што было самым неабходным у жыццi вясковай хаты.

Мiж iншым, на толькi што мiнулым Купаллi ў Вязынцы была ўрачыстасць — адзначалася 60‑годдзе музея, створанага тут. Але мы павядзём далей размову пра калыску.

У хаце Купалы калыска найбольш распаўсюджаная на Беларусi, падвешаная да бэлькi вяроўкамi за чатыры канцы. Выраблялi калыскi з дошчачак, рэечак, плялi з дубцоў i за почапкi — да столi цi бэлькi альбо да спецыяльнай жэрдкi. Прывязвалi да калыскi вяроўку, а яе — да нагi цi рукi. Цяжка наробiцца жанчына i ў час выкормлiвання дзiцяцi, а тут яно яшчэ ночы плача, турбуе. Каб не ўставаць па шмат разоў, i выкарыстоўвалi гэту вяроўку.

Часам калыскай быў проста кавалак палатна, нацягнуты на драўляную раму. Такую калыску бралi жанчыны з сабою ў поле. Што ж, лёс жанчыны быў яшчэ зусiм нядаўна такiм: што парадзiла — маладзец. Але тваёй работы нi ў хаце, нi ў полi нiхто выконваць не будзе. Аправiлася трохi — i давай за справу. А малечу можаш з сабою ў калысцы панасiць. З калыскаю звязана шмат цудоўных народных песень.

Увогуле ж, адпаведна Вацлаву Ластоўскаму, пасцельку для дзiцяцi называлi люлькай. Зыбкай называлi калыску, павешаную на канец жэрдкi, якая, "зыбаючыся", калыша. А калыскай уласна называлi менавiта люльку, павешаную толькi на вяроўках, без зыбкi, у якой калыхалi, хiбаючы ў бакi. З канца ХIХ стагоддзя з’яўляюцца ў беларускiх хатах калыбкi — дзiцячыя ложачкi, пастаўленыя на палазах, якiя, кiваючы цi ў адзiн цi ў другi бок, калыхалi. Ложачкi гэтыя ўжо старалiся зрабiць прыгожымi, з дэкорам. Былi яны i плеценыя. Нi я, нi мае сябрукi-аднагодкi, зразумела, ужо не зведалi ва ўзросце немаўляцi калысак. Спалi-гадавалiся мы якраз у калыбках. Называлi iх нашы мацi цi калыскамi, цi нават калыбелямi, што адпавядае рускаму. У народзе iснавалi розныя формы. Вось як, напрыклад, на вяселлi адорвалi i прыгаворвалi-зычылi маладым:

I ў той жа час прамаўлялася i так:

Што ж да маёй калыбкi, то бацька зрабiў яе ўласнаручна. Потым, як мацi расказвае, служыла яна маладзейшым суседзям, перадавалася з сям’i ў сям’ю. А дзе знiкла, у якiм вогнiшчы згарэла, ацяпляючы, невядома. Службу сваю саслужыла.

Калыска — гэта не толькi прылада для гадавання дзiцяцi. Калыскай можа быць месца, дзе нешта ўзнiкла, атрымала развiццё. Гэта ж i вiсячы мост, для ўздымання чаго-небудзь на вышыню. У Алеся Звонака:

Ад калыскi i такое паэтычнае, шчымлiвае слова калыханка. У майго земляка Уладзiмiра Дубоўкi: "I мацi так застаўшыся з сынком, пакормiць i спявае калыханку".

Ад калыскi — устойлiвы выраз, якi азначае: змалку, з дзiцячых гадоў. Але нечакана выкарыстаў яго Кандрат Крапiва:

Увогуле можна заўважыць, што ў лiтаратуры старэйшых пакаленняў беларускiх стваральнiкаў прыгожага слова калыска вельмi часта мае тужлiвае адценне. Вось як пiша яшчэ давераснёўскi (да 1939 года) Максiм Танк:

А ў Якуба Коласа таксама сумнавата:

Увогуле ж люляць — вельмi прыгожае слова. Люляць немаўляцi адно, а можна люляць i параненую руку, як вычытаў у некага з беларускiх пiсьменнiкаў, можа ветрык люляць на хвалях вады гарлачыкi, як таксама недзе вычытаў. Цi як у Анатоля Вялюгiна:

Дзяцей яшчэ i гушкалi, ад гэтага пайшла гушкалка. Цi наадварот. Але з цягам часу гушкалкамi сталi называць i прыстасаваннi, на якiх дзецi бавiлiся ў летнi час. Мы не ведалi слова арэлi. А вось гушкалку малымi прасiлi сабе зрабiць. А, пасталеўшы, рабiлi iх самi. Iдэальная гушкалка альбо качэлi цi яшчэ арэлi: два слупы моцна ўкапаныя ў зямлю, на iх перакладзiна, а ўжо да перакладзiны прывязана вяроўкай лавачка. Можаш раскачацца-разгушкацца сам. А можаш папрасiць каго-небудзь з сябрукоў. Дарослых прасiць не дараiць. Яны будуць пакрыкваць. А без iх разгушкаешся так, што аж дух займае. Ды i дарослыя любяць гэту дзiцячую забаву. Дарэчы, любяць гушкалку кiнарэжысёры. Бо прысутнiчае такое раскачванне дарослых у многiх фiльмах. Вiдаць, падабаецца рух у кадры.

Неяк шмат гадоў назад летам пачуў ад мясцовай дзятвы, сярод якой была i дачка:

— Пайшлi на "тарзанку".

Пайшоў паглядзець i я. Нiчога асаблiвага. Тая ж наша гушкалка. Толькi прывязвалi мы яе да дрэва над возерам цi рэчкай, замест дошчачкi ручка, за якую трымаешся рукамi. Разгойдаешся — i ляцiш у ваду. Таксама дух займае, асаблiва, калi вада халодная. У нашым рачным i азёрным краi калi гэтыя гушкалкi ўзнiклi — невядома. Бавiлiся iмi i мы, а вось назву нашы дзецi прыдумалi, нагледзеўшыся замежных баевiкоў i мультфiльмаў. I тут успомнiўся Пiмен Панчанка, яго любiмая мною кнiга "Пры святле маланак". Ён назiрае за дзецьмi i разважае:

Калыску тут паэт выкарыстаў сiмвалiчна. Наша пакаленне ў маленстве яшчэ сустракала на местачковай вулiцы аўтамабiль, ну, не як цуд, але як вялiкую рэдкасць. Але, стаўшы бацькамi, мы i не думалi выкарыстоўваць калыскi цi нават зыбалкi. Усё замянялася каляскамi, у якiх прыдатна было зыбаць дзiця. У ёй жа i прагульваць яго на вулiцы. Двойчы давялося ў калясцы таемна адвозiць спачатку сына, потым дачку на канспiратыўную кватэру. Так-так. Канец сямiдзесятых, я працую ў рэдакцыi раённай газеты. А як жа ахрысцiць? Збiралася некалькi чалавек з нованароджанымi, дамаўлялiся з бацюшкам. Везлi дзяцей у калясках на такую канспiратыўную кватэру. Туды прыязджаў i свяшчэннiк. Хрысцiў агулам. Потым застолле.

Калi дзецi падрасталi — ставiлiся для iх невялiкiя ложачкi. Але — крый божа — самаробныя. На ўсё прыходзiла свая мода.

У гэтым артыкуле пра простыя рэчы зашмат вершаў. Тэма такая — калыска. I не ўтрымаюся, прывяду свой, тым больш ён крыху пра Купалле — тое, з чаго пачынаў. Верш называўся "Мiнск. 1982". I пачынаўся так:

Сапраўды была вясна 1982‑га. Пiлi мы вiно ў доме насупраць тагачаснага ЦК Кампартыi Беларусi. I ў акно бачылi, як на балкон ва ўнутраны двор выходзiў на перакуры Уладзiмiр Караткевiч. Пiсаў ён тады п’есу пра Янку Купалу, "Калыска чатырох чараўнiц". Пiшучы, спрабаваў дазнацца ў мiнскiх знаёмых — цi iдзе дзе п’еса. Нiбыта iдзе, нiбыта пад iншай назвай.

Алесь Касцень.

г. Паставы.