Горкі ўрок

Источник материала:

Канец мінулага года адзначыўся зыходам з жыцця адной з ключавых фігур сусветнай палітыкі апошняга дваццацігоддзя — апошняга прэзідэнта Чэхаславакіі і першага прэзідэнта Чэхіі Вацлава Гавела. У сувязі з яго смерцю заходнія мас-медыя пачалі сыпаць хвалебнымі некралогамі. Не толькі таму, што пра нябожчыкаў ці добра, ці нічога, але і таму, што для заходняга свету Гавел — фігура сапраўды адназначна станоўчая, адзін з сімвалаў трыумфальнай перамогі над СССР і сацыялістычным лагерам у "халоднай вайне".

З усходу, з краін, якія ўзніклі на папялішчы СССР, фігура і дзейнасць Гавела ўспрымаюцца далёка не так адназначна. Гавел стаў адным з магільшчыкаў сацыялістычнай сістэмы, і калі ў вачах Захаду гэта быў сапраўдны трыумф, то для жыхароў былога СССР гэта абярнулася катастрафічнымі сацыяльнымі ўзрушэннямі, нестабільнасцю, стратай упэўненасці ў заўтрашнім дні. Вось чаму рукі неяк не падымаюцца апладзіраваць апосталу "аксамітнай рэвалюцыі", які сышоў. Светлы вобраз дысідэнта і барацьбіта з таталітарызмам азмрочваюць яго выказванні, якія апраўдвалі бамбардзіроўкі Югаславіі ў 1999 годзе. Па сутнасці, Гавел з'яўляецца суаўтарам сумна вядомага паняцця "гуманітарная інтэрвенцыя", які трывала ўвайшоў у палітычны слэнг.

Вацлаў Гавел — гэта сімвал паражэння савецкай сістэмы. Адначасова Гавел — гэта параджэнне фундаментальных недахопаў савецкай сістэмы, якія ў канчатковым выніку і загубілі яе. Вацлаў Гавел — гэта крах надзей на мірнае канструктыўнае рэфармаванне сацыялістычнага лагера, гэта горкі гістарычны ўрок.

Крах савецкай сістэмы быў абумоўлены не столькі славутай "неэфектыўнасцю", колькі памылковай, заганнай пастаноўкай мэт, якая асуджала СССР на заведама пройгрышную гонку з Захадам. Ідэалогія "спаборніцтва дзвюх сістэм" арыентавала СССР на канкурэнцыю "на роўных" з блокам найбольш развітых заходніх краін на чале з ЗША. Для такога спаборніцтва ў дзяржавы першапачаткова не было сіл і рэсурсаў. Сістэма працавала на знос і рана ці позна павінна была надарвацца. Той жа эфект спажывецкага рынку ў многім абумоўліваўся гэтай асаблівасцю савецкай сістэмы — забеспячэнне бытавога камфорту ўласных грамадзян знаходзілася на апошнім месцы пасля "гонкі ўзбраенняў", падтрымання сусветнага сацыялістычнага руху, фінансавання краін-сатэлітаў і іншых "глабальных задач", якія адцягвалі львіную долю вельмі заняпалых рэсурсаў СССР у супастаўленні з маштабам гэтых задач.

Якое магло быць выйсце з сітуацыі, што склалася? Уласна кажучы, такое выйсце вельмі няўмела і няўдала паспрабаваў знайсці Гарбачоў, хоць першапачатковы пасыл яго перабудовы быў слушным — "скідванне" празмерных знешнепалітычных абавязацельстваў, пераразмеркаванне рэсурсаў, якія вызваляюцца, на ўнутраныя патрэбы краіны, істотная лібералізацыя ўнутрыпалітычнай сітуацыі, глыбокая рэвізія ідэалогіі, адмова ад канфрантацыйнай рыторыкі і нармалізацыя адносін з Захадам, але пры захаванні агульнай "левай", сацыялістычнай скіраванасці афіцыйнай ідэалогіі.

Аднак апроч перабудовы, якая не ўдалася, былі і іншыя варыянты пераўтварэння сацыялістычнай сістэмы. Так, уключэнне ў зону геапалітычнага ўплыву СССР краін Усходняй Еўропы, у тым ліку Чэхаславакіі, стварала цудоўны палігон для адпрацоўкі альтэрнатыўных мадэляў сацыялістычнага будаўніцтва. Тэарэтычна менавіта ў краінах Усходняй Еўропы як буфернай зоны паміж СССР і Захадам маглі знайсці ўвасабленне тэорыі канвергенцыі, якія прадугледжвалі стварэнне грамадства, якое спалучае ў сабе найлепшыя рысы капіталізму і сацыялізму. У канчатковым выніку, такая канвергенцыя магла прывесці да выхаду з "халоднай вайны" без настолькі разбуральных наступстваў для СССР, як гэта адбылося ў рэальнасці.

Часткова краіны Усходняй Еўропы насамрэч сталі такім своеасаблівым сацыяльным палігонам, і іх унутраны лад значна адрозніваўся ад СССР, нярэдка ў лепшы бок. Аднак у цэлым у сацыялістычным лагеры панавала атмасфера цэнтралізаванага аўтарытарызму, і Масква ў якасці "старэйшага брата" надзвычай насцярожана ставілася да любых сацыяльных эксперыментаў і праяў свабодамыснасці. Нягнуткасць і кансерватыўнасць савецкага кіраўніцтва справакавалі жорсткае падаўленне "Пражскай вясны", якая і была спробай такога сацыяльнага эксперыментатарства, абумоўленага імкненнем палепшыць, удасканаліць сацыялізм.

Расправа з "Пражскай вясной" стала шокам для чэхаславацкага грамадства, і менавіта адсюль бярэ пачатак той радыкальны празаходні антысавецкі рух, які прыходзіць да ўлады ў выніку "аксамітнай рэвалюцыі" ў 1989 годзе. Дарэчы, увасабленнем гэтага руху і стаў Вацлаў Гавел.

Хто ведае, павядзі сябе савецкае кіраўніцтва больш мудра ў далёкім 1968 годзе, магчыма, мы сёння і не згадвалі б Гавела як вялікага магільшчыка сацыялістычнай сістэмы...

Усевалад ШЫМАЎ, кандыдат палітычных навук,

дацэнт кафедры паліталогіі БДУ.