Трава

Источник материала:

Размаўляю па тэлефоне са сваiм сябрам па ўнiверсiтэце. Ён, паляшук, расказвае, што ў iх ужо цвiтуць абрыкосы. Дрэва для нашых мясцiн, поўначы Беларусi, дзiўнаватае. Ды i вясна ў нас, у параўнаннi з поўднем краiны, пазнейшая. Выйшаў на панадворак пакурыць (ад заганы гэтай не пазбавiўся, маладзейшым раю i не пачынаць, але ў хаце не куру нiколi) — i тут на табе: першая траўка прабiлася, выпрастала свае расткi. Зразумела, гэта пустазелле, але прыемнае пасля зiмы, хоць i бясснежнай, яе сакавiтая зелянiна, свежасць. Яна летам пад промнямi сонца прападзе, але вось якраз у красавiку нават хочацца ўшчыкнуць сцяблiну, нават пакаштаваць на смак. Напiсаў "сцяблiну" i крыху сумеўся. А цi правiльна? У апошнi час акрамя падзяк за пiсанне пра простыя рэчы я атрымаў i некалькi заўваг за пэўныя недакладнасцi. Не, слоўнiк пацвердзiў. Сцябло — гэта надземная частка травянiстай раслiны, якая нясе на сабе i лiсце, i кветкi, i нават плады. Ёсць нават цытата з нашага вялiкага знаўцы мовы Кузьмы Чорнага:

"Мiхалка стаяў, як аслупянелы, мнучы ў пальцах сцябло сарванай травы".

А цяпер дазвольце ўспамiн з дзяцiнства, басаногага дзяцiнства. Iдзём купацца на рэчку, выходзiм з пясчаных, гарачых дарог свайго мястэчка i трапляем на поле.

Пад намi трава! Яна не толькi не шкодзiць нашы босыя ногi, яна тоiць у сабе пэўную прахалоду, нават расу, якая абмывае нашы, пакрытыя цыпкамi, ногi. I зноў жа вайсковы ўспамiн. У нас, пехацiнцаў, галоўным ворагам быў так званы "грыбок". Хвароба ног непрыемная, а часам i вельмi балючая. Пакутавалi ад яе вельмi многiя, таму што калi захварэў адзiн — праз тапачкi, праз лазню "падхопяць" яе i iншыя. I вось нашы вайсковыя лекары, акрамя спецыяльных мазяў, нават таблетак, летам прапаноўвалi галоўны сродак лячэння. А ён заключаўся ў тым, што яшчэ да аб’яўлення пад’ёму, трэба было выйсцi з казармы i пахадзiць басанож па траве, пакуль на ёй ёсць раса. Прызнаюся, давялося на першым годзе службы пахадзiць i мне. I яшчэ тады, толькi пачынаючы паэт, я нiбы збоку ўбачыў гэты вайсковы краявiд. Ранiца-ранiца, зялёная зона ў ваенным гарадку. Росная трава. I па ёй нiбыта журавы высока падымаючы ногi, бо холадна ж! — брыдзуць салдаты. Яны ўсмiхаюцца адзiн аднаму, яны пакурваюць. Але бродаць па траве трэба. Iнакш на палiгоне ногi падвядуць.

У Вiктара Шымука:

Яшчэ над Нёманам

Лугi не скошаны,

Яшчэ над Нёманам

Трава, як шоўк.

Ну вось як трапна, пра шоўк травы. I з майго дзяцiнства, i з майго салдацкага часу яму дзякуй. Сапраўды была трава тады — шоўкам.

А колькi ў беларускай мове трапных словазлучэнняў, звязаных з травой!

Трава травой — пра тую ежу, якую цяжкавата i праглынуць.

Травой зарасцi — кiнуць што-небудзь без нагляду, адрачыся ад чаго-небудзь, як яшчэ ў нас кажуць: атрэсцi рукi.

I тут жа побач падобнае — хоць трава не расцi. У беларусаў гэта сустракалася вельмi рэдка. Беларус гаспадарлiвы i дбайны чалавек. А гаспадарынi яшчэ больш. Знайсцi травiнку, пустазелле ў агародзе ў якой гаспадынi лiчылася вялiкай для яе, гаспадынi, заганай.

А яшчэ — цiшэй вады, нiжэй травы. Ну, гэта пра чалавека, якi адчувае сябе нядобра, падпарадкавана, нават у нечым вiнаватым.

Але ж мне вельмi цiкавы такi выраз: хоць воўк траву еш. Тут нейкая абыякавасць i нават не ўласцiвая нам, беларусам, адасобленасць ад жыцця, акаляючага нас свету.

Ну як можна беларусу, нават ужо гараджанiну, не атаясамлiваць траву з сенажаццю, сенам. У класiчнага цяпер Астрэйкi:

Пахнуць сенажацi

Звялаю травою.

Звялая трава, трава, якая неўзабаве стане сенам, — зусiм iншы яе стан. Яна адцвiла, адбуяла ў сваiм сталеннi. Потым легла пад косамi касцоў (цяпер сенакасiлак). Але яна яшчэ жывая, яна духмяная. Яна i стаўшы сенам будзе несцi ў сабе непрыкметны, ледзь чутны, але своеасаблiвы водар, якi дасведчанаму чалавеку абавязкова дасць ведаць: якога я паходжання, з якога лугу цi лясной паляны i колькi ўва мне самых разнастайных i непаўторных раслiнак.

Касi каса, пакуль раса. Гэты народны выраз вядомы мне не кнiжна. Давялося выходзiць у высокую, росную траву з касою не адзiн год. Ды i цяпер даводзiцца. Ведаеце, у гадзiны чатыры ранiцы, калi зразаеш траву вострым лязом касы, яна падае не толькi свой пах, але i свой голас. Яна не тое што проста кладзецца, а пад няўмелай рукой iрвецца — яна спявае сваю апошнюю песню. I гэта песня часам тужлiвая, а часам i радасная.

Успомнiў даўнi свой верш, якi быў пра касьбу. Там былi i такiя радкi:

Кладуцца цiхiя пракосы,

Iскрыцца збiтая раса.

Траве ўсё ж выспець удалося,

Таму не страшная каса.

Помню, у Аляксандра Твардоўскага быў верш. I там успамiналiся "зеленя". Спецыяльна схадзiў у бiблiятэку i знайшоў:

Где прямою дорогой, где кружной —

Вдоль шоссе, по закрайкам полей

И помятые, потные дружно

Зеленя потянулись за ней.

Гэта пра прыход вясны. А ўвогуле Аляксандр Твардоўскi мала таго, што быў у часы "адлiгi" 60-х рэдактарам часопiса, якi адкрыў свету цэлую плеяду пiсьменнiкаў сусветнага маштабу, скажам, таго ж Салжанiцына. Ён быў паэт! I нават у вершы пра Ленiна змог сказаць нешта простае i ў той жа час сваё. Верш гэты называецца "Ленiн i пячнiк", але цiкавiць ён нас менавiта травою.

Видит издали печник,

Видит: кто-то незнакомый

По лугу по заливному

Без дороги — напрямик.

Аляксандр Трыфанавiч Твардоўскi са Смаленшчыны, але ён па паходжаннi наш, беларус. Нездарма, займаючы высокiя пасады ў Маскве, клапацiўся пра беларускiх пiсьменнiкаў. Наш Пiмен Панчанка ў свае няпростыя часы адчуў гэта i з удзячнасцю пiсаў пра яго дапамогу.

Залiўны луг — асаблiвая рэч. Простая, але вельмi важная рэч у ранейшай сельскагаспадарчай дзейнасцi беларуса. Нашы рэчкi разлiвалiся, на Палессi асаблiва, а пасля сыходу вады — уздымалася трава, самая тая, якая патрэбна на пракорм жывёле. Касiць яе было досыць лёгка, гэта не якi там быльнёг. Таксама цiкавае беларускае слова, якое азначае дрэнную траву, з цвёрдымi нягнуткiмi дудкамi.

А яшчэ ж у беларусаў было азначэнне травы — мурог, мурожка, мурожны. Траўка-мурожка шаўковая (зноў шаўковая).

З народнага:

Па вулiцы па шырокай

Ды па мурогу па зялёнаму,

Сядзелi мужы, мужы чэсныя.

Што тут адметна. Сумленнасць чалавека атаясамлiваецца з зялёным колерам, зялёнай травой. Ды i былiнныя волаты, выканаўшы свой абавязак, клалi галовы на зялёны мурог.

Не магу ўспомнiць з верша якога паэта, але запомнiлася i адклалася. Прывяду па памяцi:

Я спяваў пра сенажацi,

Пра мурожны пах мядункi.

Цi яшчэ пра мураву.

Мурава ўвогуле не можа быць утаптанай, тады гэта не мурава. У Iвана Навуменкi ёсць радкi:

"Дол у завулку зарос падарожнiкам, муравой — тут амаль не ездзяць".

У беларускай мове ёсць яшчэ i ласкавае да мурагу — муражок.

Што казаць, трава — гэта яшчэ i пустазелле, з якiм у асноўным спраўляюцца жаночыя — матчыны, жончыны, сестрыны рукi. Ды i мне самому вельмi часта даводзiцца змагацца з гэтым зеллем, травою, якую народ назваў пустой.

Але закончу расповед пра траву лiрычным вершам Сяргея Панiзнiка:

Не шкадую сёння,

сёння не шкадую

тую маладую сенажаць:

бачу — дзе — як толькi

памяць узгадаю,

веснавыя сны мае ляжаць.

Алесь Касцень.

г. Паставы.